تیمم ( فقه )

واژه تیمّم در قرآن کریم به صورت فعل و در روایات در هیئتهای مختلف فعلی و اسمی به کار رفته است. طهارت به دو گونه اختیاری و اضطراری تقسیم می‏شود. اوّلی طهارت با آب است که به صورت وضو) ر وضو (یا غسل) ر غسل (انجام می‏گیرد و دومی، طهارت با خاک است که تیمّم نامیده می‏شود. 1

بنابر این، حقیقت تیمّم، طهارت اضطراری است یعنی طهارت بدل از وضو یا غسل در مواردی که عقلاً یا شرعاً امکان تحصیل طهارت با آب وجود ندارد، برای به‏جا آوردن نماز و دیگر عبادات مشروط به طهارت. از اسباب، شرایط و احکام تیمّم در باب طهارت سخن رفته است.

مشروعیّت: تیمّم با وجود اسباب آن، مشروع است و در اصطلاح، حکم واقعی ثانوی است که بدل از وضو یا غسل انجام می‏گیرد.

اسباب: اسباب و مسوّغات تیمّم عبارتند از:

1. دسترسی نداشتن به آب.

2. وجود مانع از استعمال آب، مانند ضرر داشتن آن، غصبی بودن آب موجود و یا قرار داشتن در ظرف طلا یا نقره و عدم امکان جابه‏جایی آن در ظرفی دیگر.

3. تزاحم کاربرد آب برای طهارت با واجبی مهم‏تر، از قبیل ازاله نجاست یا رفع تشنگی از خود یا نفس محترمی دیگر.

4. فوت نماز به جهت تنگی وقت؛ بدین معنا که وقت باقیمانده برای وضو یا غسل و خواندن نماز با شرایط کفایت نکند.

5. وجود حرج و مشقّت شدید در به دست آوردن یا استعمال آب. 2

در مورد سبب نخست، صرف نبودن آب مسوّغ تیمّم نیست؛ بلکه باید به نبود آن در اطراف خود یقین داشته باشد. 3 با عدم یقین به آن، جست‏وجو برای یافتن آب، واجب است. 4 حدّ تفحّص در آبادی، یأس از دستیابی به آب5 و در بیابان، یأس از آن در توشه خود نزد همراهان و اطراف است.

در مقدار جست‏وجو نسبت به اطراف در بیابان، اختلاف است. بنابر مشهور،

حدّ تفحّص در زمین ناهموار به اندازه بُرد یک تیر) حدود دویست گام (و در زمین هموار به اندازه بُرد دو تیر از چهار جهت است. 6 البتّه این در فرضی است که مکلّف علم به وجود آب در بیش از مسافت یادشده نداشته باشد وگرنه با داشتن علم و عدم وقوع در عسر و حرج، پیمودن مسافت بیشتر برای دستیابی به آب، واجب است. 7

اگر مکلّف بدون جست‏وجو تیمّم کند و نماز بخواند، نمازش باطل است، مگر آنکه کوتاهی نماید تا وقت تنگ شود و فرصت برای فحص نماند. در این فرض تیمّم و نماز صحیح است؛ 8 لیکن گروهی قضای نماز را به شرط یافتن آب در محدوده‏ای که باید آن را در آن‏جا جست‏وجو می‏کرد، واجب دانسته‏اند؛ بلکه وجوب قضا به اکثر فقها، بلکه مشهور آنان نسبت داده شده است. 9 ظاهر کلام بعض قدما هم بطلان تیمّم و نماز است. 10

آبی که ضرر می‏رساند استعمال آن جایز نیست و وضو و غسل با آن باطل است؛ 11 ولی اگر استفاده آن موجب حرج) مشقّت شدید (گردد در صحّت یا بطلان وضو و غسل اختلاف است. منشأ اختلاف، اختلاف در این مسئله است که آیا نفی حرج از باب رخصت است یا عزیمت؟ بنابر قول اوّل، طهارت با آب در موارد حرجی صحیح است. 12 اختلاف در کفایت وضو و غسل در موارد تزاحم نیز وجود دارد. 13

وضو و غسل با آب غصبی یا آب مباح در ظرف غصبی یا ظرف طلا و نقره باطل است. از این‏رو در صورت انحصار آب برای وضو و غسل به آن، تیمّم مشروعیّت می‏یابد. 14

آنچه تیمّم بدان صحیح است: تیمّم به آنچه زمین نامیده می‏شود اعم از خاک، سنگ، سنگ‏ریزه، کلوخ و مانند آن بنابر مشهور صحیح است15 به شرط آنکه مباح و پاک باشد. 16 تیمّم به معادن صحیح نیست. از برخی قدما صحّت آن نقل شده است. 17 در حال اضطرار، تیمّم به غبار لباس، فرش، پالان چارپا و مانند آن و در فرض نبود غبار، به گِل صحیح است. 18

مستحب است تیمّم بر قسمت بلند زمین انجام گیرد. تیمّم بر قسمت پست زمین و نیز زمین شوره زار و شنی مکروه است. 19

کیفیت: زدن کف دو دست بر زمین؛ سپس مسح پیشانی و دو طرف آن) جبینین (از محل رویش مو تا ابروها و قسمت بالای بینی با هر دو دست - و نه یکی - بنابر مشهور20 و در پایان، مسح پشت دست راست با کف دست چپ از مچ تا سر انگشتان و همین گونه پشت دست چپ با کف دست راست. 21

در اینکه صرف قرار دادن دست بر زمین بدون زدن آن، کفایت می‏کند یا نه، اختلاف است. عدم کفایت به مشهور نسبت داده شده است22 و نیز در اینکه یک بار زدن دست بر زمین مطلقاً کافی است یا در هر صورت، دو بار لازم است و یا در تیمّم بدل از وضو یک بار و در بدل از غسل، دو بار واجب است، اختلاف می‏باشد. مشهور قول سوم است. 23 وجوب مسح دست از مچ تا سر انگشتان، معروف میان فقها است؛ بلکه بر آن ادعای اجماع شده است؛ هرچند از بعض قدما اقوال نادر دیگری در مسئله نقل شده است. 24

شرایط: قصد قربت) نیّت (؛ 25 مباشرت) انجام دادن عمل بی واسطه (در حال اختیار - نه‏ضرورت -؛ 26 موالات27) انجام گرفتن اجزای تیمّم بی فاصله (؛ ترتیب28) به نحوی که پیش از این گذشت (؛ مسح پیشانی از بالا به پایین بنابر مشهور؛ 29 عدم وجود مانع برای مسح30 و بنابر قول گروهی، پاک بودن محل مسح) صورت و دست (. 31

احکام: تیمّم برای نماز پیش از دخول وقت صحیح نیست و در آخر وقت - که تنها به اندازه تیمّم و خواندن نماز، وقت باقی است - صحیح است؛ 32 لیکن در صحّت تیمّم در وسعت وقت یا وجوب تأخیر آن تا آخر وقت اختلاف است. برخی بین صورت علم به استمرار عذر تا آخر وقت و عدم علم به آن، تفصیل داده و تیمّم را در وسعت وقت با علم به استمرار عذر، صحیح دانسته‏اند. 33 البتّه در فرض علم به

ارتفاع عذر تا آخر وقت، تأخیر واجب است. 34

با تیمّمی که به طور صحیح برای نمازی - مثلا نماز صبح - انجام گرفته، می‏توان نماز دیگری - مثلا نماز ظهر - را در وقتش خواند، به شرط آنکه حدثِ مبطلِ وضو و غسل از او سرنزده و دسترسی به آب نیز پیدا نکرده باشد. 35

بنابر مشهور کسی که به جهت عذری تیمّم می‏کند تا زمان بقای عذر و باطل نشدن تیمّمش، دارای طهارت است و می‏تواند هر عملی را که مشروط به طهارت است - مانند نماز قضا، نماز مستحب، دخول و توقّف در مسجد و مسّ خطوط قرآن - انجام دهد. البتّه کسی که تیمّمش به سببی خاص بوده، مانند شخصی که به جهت ضیق وقت تیمّم کرده از این امر مستثنا است و او می‏تواند با آن تیمّم تنها نمازی را که برای آن تیمّم کرده است بخواند. 36

نواقض: تیمّم بدل از وضو با هر حدثی که وضو را باطل می‏کند، باطل و تیمّم بدل از غسل با هر حدث مبطل غسل باطل می‏شود. 37 بنابر مشهور اگر جنب) ر جنابت (تیمّم بدل از غسل کند و سپس حدثی - هرچند اصغر - از او سر بزند، باید تیمّم را اعاده نماید. بنابر این، چنین شخصی اگر تنها به مقدار وضو آب در اختیار دارد، وظیفه‏اش تیمّم بدل از غسل است نه وضو گرفتن. 38

1. فقه الإمام جعفر الصادق 2 118 /1. جواهر الکلام 75 /5 و 116؛ العروة الوثقی 3 484 - 467 /1. جواهر الکلام 77. 4 79 - 78 /5؛ کتاب الطهارة) گلپایگانی (/ 224؛ فقه الصادق 5 59 /3. العروة الوثقی 6 467 /1. جواهر الکلام 80 - 79 /5؛ جامع المسائل) بهجت (/ 7 212. العروة الوثقی 468 /1؛ کلمة التقوی 8 246 /1. جواهر الکلام 86 - 85 /5؛ العروة الوثقی 470 /1؛ مسالک الافهام 9 110 /1. جامع‏المقاصد 467 - 466 /1؛ مسالک الافهام 110 /1؛ الحدائق الناضرة 10 256 /4. الخلاف 164 /1؛ النهایة/ 11 48. جواهر الکلام 12 111 /5. العروة الوثقی 473 /1؛ مستمسک العروة 13 333 /4. جواهر الکلام 117 - 116 /5؛ منهاج الصالحین) خوئی (14 98 /1. التنقیح) الطهارة (362 /4؛ العروة الوثقی 221 - 220 /1 و15 230. جواهرالکلام 118 /5؛ الحدائق الناضرة 16 293 /4. جواهرالکلام 132 - 130. 17 136- 135 /5؛ النهایة/ 49؛ مدارک الاحکام 197 - 196 /2 و 18 201 - 200. جواهر الکلام 21 200 - 194. 20 142 - 141. 19 147 - 143 /5. الوسیلة/ 72؛ توضیح المسائل مراجع 385 /1 م 22 700. جواهر الکلام 167. 25 204 - 202. 24 207. 23 181 - 180 /5؛

المعتبر 26 390 /1. جواهر الکلام 178 /5؛ مستمسک العروة 27 416 /4. جواهر الکلام 30 201 - 200. 29 173. 28 176 /5. مستمسک العروة 31 419 /4. جواهر الکلام 186 /5؛ العروة الوثقی 32 495 /1. جواهرالکلام 165 - 157. 33 156 - 154 /5؛ مستمسک العروة 34 447 - 442 /4. العروةالوثقی 500 /1؛ مستمسک العروة 35 447 /4. مستمسک العروة 36 442 - 441 /4. العروة الوثقی 503 /1؛ مستمسک‏العروة 37 456 - 454 /4. جواهرالکلام 260. 38 263 - 262 /5.