تفاسیر قرن هشتم قمری
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
از نیمه دوم قرن هشتم شاهد درخشش آثار تفسیری شیعی و مطرح شدن احکام شریعت و معارف اسلامی هستیم. روش مفسران این عصر، تلخیص و حاشیه‌نگاری بر آثار گذشتگان بوده است. در این قرن بازگشت به احادیث و مأثورات در رشته تفسیر آغاز شد و نوع تفاسیر شیعه به احادیث نورانی یا مبتنی بر مأثورات و منقولات مزین است. پاره‌ای از تفاسیر قرن هشتم هجری عبارتند از:
1. ~فتح المنّان فی تفسیر القرآن~، اثر علامه قطب الدین محمود بن مسعود شیرازی معروف به قطب شیرازی (م 710ق) .
2. ~مفتاح‌التفاسیر~ تألیف رشیدالدین فضل‌الله همدانی (م 718ق) . تفسیری است کامل که در تألیف آن از شیوه فلسفی استفاده شده است.
3. ~السرّ الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز~ نوشته جمال‌الدین ابومنصور حسن (م 726ق) که به شیوه کلامی نگارش یافته و امروزه نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های جهان موجود است.
4. ~تأویل‌الآیات~ به‌قلم کمال الدین عبدالرزاق کاشانی (م 730ق) که بر مذاق اهل عرفان تألیف شده است.
5. ~مدارج‌السالکین~ اثر شیخ رکن‌الدین ابوالمکارم احمد (م 736ق) تفسیری عرفانی است و در قسمت مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
6. ~تحفة‌الأشراف فی کشف غوامض‌الکشّاف~ نوشته سید عزالدین یحیی بن قاسم فاضل یمنی صنعانی (م 753ق) . که درباره غریب و متشابه قرآن است و مفسر بر مذاق زیدیه به تفسیر پرداخته است.
7. ~تفسیر القرآن الکریم~ (تفسیر دیلمی) ، به‌قلم شیخ ابومحمد حسن (م 775ق) فرزند ابوالحسن دیلمی از محدثان و متکلمان شیعه. این تفسیر در یک جلد، به زبان عربی و به شیوه‌ای روایی - کلامی است و در تفاسیر شیعه از آن نقل شده است.
8. ~مختصر تفسیر علی بن ابراهیم قمی~ اثر شیخ کمال‌الدین عبدالرحمان (م 793ق) . نسخه اصلی این تفسیر به خط مؤلف در قسمت مخطوطات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است.
9. ~المحیط‌الأعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم~ تألیف سید بهاءالدین حیدر بن علی بن حیدر حسینی آملی، معروف به سید حیدر آملی (م 794ق) . وی تفسیرش را بر مذاق عرفانی خویش استوار ساخته است.
از تفسیرهای اهل‌سنّت در قرن هشتم هجری نیز می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. ~مدارک التنزیل فی معانی التنزیل~ (تفسیر نسفی) ، تألیف عبدالله بن احمد بن محمود نسفی (م 701 ق) .
2. ~التفسیر الکبیر~ (تفسیر ابن‌تیمیه) ، اثر تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن‌تیمیه حرانی (م 728 ق) .
3. ~غرائب‌القرآن و رغائب الفرقان~ نوشته نظام الدین حسن بن محمدبن حسین قمی نیشابوری معروف به نظام اعرج (زنده تا سال 730 ق) .
4. ~البحر المحیط فی تفسیر القرآن العظیم~ (تفسیر ابن حیان) ، تألیف ابوعبدالله محمدبن یوسف بن علی بن یوسف بن حیان اندلسی (م 745 ق) .
نیز ر.ک:مفسران قرن هشتم.
منابع
- مفسران شیعه : صفحه 109
- طبقات مفسران شیعه جلد 2 : صفحه (238-290)
- دائرة المعارف تشیع جلد 4 : صفحه (519-521)