تفاسیر قرن ششم قمری
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
در این قرن، به دلیل آرامش نسبی جوامع شیعی، مفسران بزرگی به تفسیر قرآن همت گماشتند و تفسیرهای مهمی پدید آمد.
برخی از تفسیرهای مهم شیعی قرن ششم هجری از این قرارند:
1. ~جامع‌التفسیر~ (جامع التفاسیر) ، اثر ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضل معروف به راغب اصفهانی (م 500 یا 502 ق) . قاضی بیضاوی (م 685ق) از این تفسیر بسیار نقل کرده است.
2. ~معالم‌التنزیل~ (تفسیر فراء) ، تألیف ابومحمد حسین بن مسعود بن محمد بغوی، معروف به فراء بغوی (م 516 ق) . این تفسیر پس از چاپ در بمبئی و مصر، در ایران در چهار جلد چاپ سنگی منتشر شده است.
3. ~مجمع‌البیان~ تألیف ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (م 548ق) که میان تفسیرهای شیعه، جایگاه و منزلت خاص و به اتفاق شیعه و سنی، استحکام و اتقان خاصی دارد. شیخ عبدالمجید سلیم، مفتی مصر و رئیس اسبق دانشگاه اسلامی الأزهر می‌گوید: '~مجمع‌البیان~ کتابی گران‌سنگ، سرشار از دانش و معرفت و آکنده از فواید و معانی با ترتیبی نیکو و شایسته است. اگر بگویم این تفسیر سرآمد همه تفاسیر قرآن و مرجع دانش‌ها و مباحث قرآنی است، مبالغه و گزاف نگفته و راه خطا نپیموده‌ام'.
4. ~مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار~ نوشته ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی (م 548ق) که مفسر در شرح آیات قرآن‌کریم بیشتر از حکمت، فلسفه، کلام و مسائل عقلی بهره گرفته است. این تفسیر از مخطوطات کتابخانه مجلس شورای اسلامی است و اخیراً چاپ شده است.
5. ~روض‌الجنان و روح‌الجنان~ به زبان فارسی، تألیف ابوالفتوح جمال الدین حسین معروف به شیخ ابوالفتوح رازی (م پس از 585ق) قدیم‌ترین تفسیر مفصل شیعی که به شیوه کلامی - فلسفی و ادبی تألیف شده است. تاریخ تألیف این تفسیر بین سال‌های 515 - 545 ق است. نسخه‌های کهن این تفسیر، امروزه در کتابخانه‌های بزرگ ایران و جهان موجود است. این تفسیر تاکنون چهاربار چاپ شده است.
6. ~عین‌المعانی فی تفسیر السبع‌المثانی~ اثر شیخ ابوعبدالله محمد بن طیفور سجاوندی غزنوی مشهور به ابن‌طیفور (م 506ق) این تفسیر در چند جلد، به زبان عربی و به شیوه ادبی نگارش یافته است. گفته شده تنها نسخه باقی مانده از این کتاب، نسخه موجود در قاهره است.
7. ~تفسیر بیهقی~ اثر ظهیرالدین ابوالحسن علی فرزند ابوالقاسم زید بیهقی (م 565ق) . مؤلف، پنج تفسیر در علوم مختلف قرآن نگاشته است.
8. ~بیان‌التنزیل~ از رشیدالدین ابوعبدالله محمد بن علی بن شهرآشوب سروی مازندرانی (م 588ق) که در شأن نزول آیات قرآن‌کریم است و از هر سوره آیاتی را به شیوه‌ای سودمند تفسیر کرده است. این تفسیر در سال 1328 در تهران چاپ شده است.
9. ~مختصرالتبیان~ اثر ابوعبدالله محمد بن هارون معروف به ابن کال (م 597 ق) ، در یک جلد و به زبان عربی که در فهارس نسخ خطی از آن یاد شده است.
10. ~البصائر فی الوجوه و النظائر~ تألیف شیخ ظهیرالدین ابوجعفر محمد (م 599 ق) که به زبان فارسی در معانی مختلف الفاظ قرآن‌کریم و به حروف الفبا ترتیب یافته است.
و از تفسیرهای اهل‌سنت در این قرن می‌توان به نمونه‌های ذیل اشاره کرد:
1. ~احکام‌القرآن~ علی بن محمد طبری کیاهراسی (م 504 ق) .
2. ~الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل~، تألیف ابوالقاسم محمود بن عمر بن احمد زمخشری (م 538 ق) .
3. ~المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز~ تألیف ابن‌عطیه، ابومحمد عبدالحق ابن غالب بن عبدالرحمان بن غالب محربی (م 541 ق) .
4. ~زاد المسیر فی علم التفسیر~ (تفسیر ابن جوزی) ، به زبان عربی، اثر جمال‌الدین عبدالرحمان بن علی جوزی (م 597ق) .
نیز ر.ک:مفسران قرن ششم.