بیماری ( فقه )

را به جا آورده، بر بیماری شکیبایی ورزد و از وضع خویش نزد غیر مؤمن شکایت نبرد و نیز بیماری خود را تا سه روز کتمان کند، سپس مؤمنان را مطّلع ساخته و به آنان اجازه دهد که از او عیادت نمایند و در مراجعه به پزشک شتاب نکند. 1

عیادت بیمار: عیادت بیمار مؤمن مستحب مؤکّد و دارای پاداش و ثوابی عظیم است. بهتر است عیادت در صبح یا شام انجام گیرد. از آداب عیادت آن است که زمان آن کوتاه باشد، مگر آنکه خود بیمار خواستار مکث بیشتر باشد. مستحب است عیادت کننده، دست بر روی ذراع بیمار نهد و برای شفای وی دعا کند و سوره حمد را بخواند و هدیه‏ای از میوه و مانند آن برای او ببرد و از کارها و سخنانی که باعث ناراحتی و یأس بیمار می‏شود بپرهیزد و از او التماس دعا کند. 2

احکام بیمار: بر بیمار واجب است درصورت بیم بر جان خود به سبب ترک درمان، خود را درمان کند؛ در این صورت بر پزشک نیز درمان او واجب خواهد بود. 3

هزینه‏های پرداختی بابت بیماری خود و اعضای خانواده، جزء مئونه) ر مئونه (به شمار می‏رود که خمس بدان تعلّق نمی‏گیرد.

کسی که به سبب بیماری نتوانسته ماه رمضان روزه بگیرد، درصورتی که بیماری‏اش تا رمضان آینده ادامه یابد بنابر مشهور، قضای آن ساقط می‏شود؛ لیکن باید به جای هر روز یک مُدّ طعام) ر مُدّ (به عنوان فدیه بپردازد. 4

کسی که پس از احرام بر اثر بیماری از اتمام مناسک حج یا عمره بازمانده است می‏تواند با انجام دادن اعمال ویژه‏ای از احرام خارج شود. به چنین فردی »محصور« یا »مُحصَر« گفته می‏شود) ر احصار (.

اگر بیمار با زنی ازدواج کند و قبل از دخول، با آن بیماری بمیرد، عقد باطل می‏شود. در نتیجه زن از مرد ارث نمی‏برد و مهر و نیز عدّه) ر عدّه (برای زن ثابت نمی‏گردد. 5

زنی که در بیماریِ منجرّ به مرگِ شوهرش طلاق داده شده است از او ارث می‏برد هرچند مرگ شوهرش پس از اتمام عدّه او اتفاق بیفتد؛ مشروط بر اینکه فاصله بین طلاق و فوت بیش از یک سال نباشد و اگر مرد از آن بیماری بهبود یابد،

سپس بمیرد، زن تنها در زمان عدّه طلاق رجعی) ر طلاق رجعی (ارث می‏برد؛ بنابر فرض اخیر اگر مرگ بعد از تمام شدن عدّه یا در دوران عدّه طلاق بائن) ر طلاق بائن (رخ دهد زن ارث نمی‏برد. 6

بنابر قولی، از جمله شرایط فردی که عهده‏دار حضانت) ر حضانت (کودک می‏گردد آن است که مبتلا به بیماری مسری همچون جذام، پیسی و نیز بیماری‏ای که فرد را زمین‏گیر می‏کند، نباشد. 7

طلاق دادن مکروه است. این کراهت برای بیمار شدیدتر است. 8 ظاهر کلمات برخی قدما عدم جواز آن در حال بیماری است لیکن اگر طلاق دهد، طلاق صحیح می‏باشد. 9

در اینکه جنایتِ منجرِّ به بیماری و سپس مرگِ مَجْنیّ‏عَلَیه بر اثر آن، قتل عمد به شمار می‏رود تا بر جانی قصاص ثابت گردد یا تفصیل بین قصد قتل و عدم آن است - که درصورت اوّل، قتل عمد و در صورت دوم قتل غیر عمد است و دیه ثابت می‏گردد - اختلاف است. 10

رطوبتی که از بیمار خارج شده است و منیّ بودن آن معلوم نیست، درصورتی که با شهوت یا با شهوتِ همراه با سستی بدن - بنابر اختلاف اقوال - خارج شده باشد حکم به منیّ بودن آن می‏شود. 11

آثار بیماری: بیماری به لحاظ ایجاد ضعف و ناتوانی جسمانی و - در مواردی - عقلانی در بیمار، در تغییر احکام به لحاظ تغییر موضوع آن، آثاری در پی دارد که بدان اشاره می‏شود.

1. رفع تکلیف: تکالیف زیر از بیمار ساقط است: نماز جمعه؛ 12 جهاد، درصورت عجز از جنگیدن؛ 13 روزه ماه رمضان از بیماری که روزه برای او ضرر دارد14 و حج؛ چه آنکه وجوب آن مشروط به استطاعت بدنی است و با فقدان سلامت جسمانی جهت رفتن به مکّه و انجام دادن مناسک، شخص، مستطیع شمرده نمی‏شود و حج از او ساقط می‏گردد. البتّه در اینکه بر چنین شخصی نایب گرفتن واجب است یا نه، اختلاف است؛ لیکن اگر حج بر او مستقر شده باشد درصورت یأس از بهبود، گرفتن نایب به اتفاق آرا واجب خواهد بود. 15

ورود به مکّه باید با احرام باشد. چند گروه، از جمله بیماران از این امر مستثنا هستند. 16

2. تبدیل تکلیف: بیماری در مواردی سبب انتقال تکلیف به بدل آن می‏شود، مانند موردی که استعمال آب برای شخصی به جهت بیماری ضرر داشته باشد. در این صورت وظیفه مکلّف برای نماز، تیمّم بدل از وضو یا غسل خواهد بود. 17 همچنین کسی که بر اثر بیماری، ناتوان از ایستادن است، نشسته و درصورت ناتوانی از آن، خوابیده نماز می‏خواند18) ر اضطجاع (.

3. حجر: بیماری از اسباب حجر) ر حجر (شمرده شده است. 19 بنابر قول جمعی از فقها، انسان در بیماری منجرّ به مرگ، نمی‏تواند در افزون بر یک سوم از اموال خود تصرّف کند، بدین صورت که پیش از مرگ خود، آن را رایگان و بلا عوض به دیگری بدهد، مانند آنکه ببخشد20 یا ضمانت بلاعوض نماید21) ر منجِّزات مریض (.

در اینکه چه نوع بیماری‏ای موجب حجر می‏شود و ملاک آن چیست، اختلاف است. برخی گفته‏اند: ملاک، آن نوع بیماری‏ای است که از نظر عرف بیماری مرگ بر آن صادق باشد. برخی دیگر گفته‏اند: مراد هر نوع بیماری است که منجرّ به مرگ گردد و گروه سوم، ملاک را بیماری خطرناکی دانسته‏اند که غالباً سبب مرگ می‏گردد. بیماریهای دراز مدّت که چندین سال طول می‏کشد و نیز بیماریهایی که در نظر عرف به منزله عدم بیماری است، ملاک نخواهد بود. 22

4. تأخیر حد: اجرای حدّ تازیانه) ر تازیانه (بر بیمار تا زمان بهبود وی به تأخیر می‏افتد و چنانچه مصلحت در تعجیل اجرای حد باشد با دسته‏ای از گیاه - که مشتمل بر عدد تازیانه باشد - حد جاری می‏گردد. 23

حیوان مریض: در زکات انعام ثلاثه) گاو، گوسفند و شتر (درصورتی که همه عدد نصاب سالم باشند، پرداخت حیوان مریض از زکات کفایت نمی‏کند. 24از شرایط قربانی در حج آن است که به بیماری‏ای - مانند گَری - که در لاغری و فاسد شدن گوشت تأثیر دارد مبتلا نباشد. 25

) ر بهبود () ر درمان () ر پزشکی (

1. جواهر الکلام 4 - 2 /4؛ العروة الوثقی 2 372 /1. جواهر الکلام 5 - 4 /4؛ العروة الوثقی 3 373 /1. کتاب‏المکاسب 140 /2؛ منهاج‏الفقاهة 4 263 /2. جواهر الکلام 196 /39. 5 25 - 24 /17 و 8 289 - 287 /31. 7 152 - 147 /32. 6 221 - 220. المقنعة/ 672؛ جواهر الکلام 9 147 /32. جواهرالکلام 24 - 23 /42. 10 148 - 147 /32؛ کشف اللثام 11 17 /11. العروة الوثقی) و حواشی (12 278 - 277 /1. جواهر الکلام 16 282- 281 /17. 15 345 /16. 14 19 /21. 13 261 /11. ریاض‏المسائل 17 349 /6. الإقتصاد/ 251؛ جواهر الکلام 60 /12؛ الروضة البهیة 456 /1؛ کتاب الطهارة) شیخ انصاری () ق (18 286 /2. المقنعة/ 215؛ رسائل المحقق الکرکی 274

/3؛ جواهر الکلام 234 /11؛ کتاب الصلاة) شیخ انصاری (19 347 /1. جواهر الکلام 64 - 63. 20 4 /26؛ منهاج الصالحین) سیستانی (21 307 /2. مسالک الافهام 210 /4؛ تذکرة الفقهاء) ق (97 /2؛ جامع المقاصد 22 317 - 316 /5. جواهر الکلام 74 /26 و 465 - 461 /28؛ القواعد الفقهیة) بجنوردی (23 377 /6. جواهر الکلام 24 340 - 339 /41. مستمسک العروة 25 88 /9. جواهر الکلام 140 - 139 /19.