عملکردها

بیت المال ( فقه )

از دانشنامه علوم اسلامی

رده‌ها
(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)
▼ بیت المال ( فقه )
◄ خمس ( عین )
◄ مالیات ( فقه )

توضیح مفهومی

بیت المال

بیت المال: محلّ نگهداری اموال عمومی.

بیت المال به مکانی گفته می‏شود که اموال عمومیِ متعلّق به همه مسلمانان در آن جا فراهم و نگهداری می‏شود تا در مصالح آنان صرف گردد. عنوان »بیت المال« بر خود اموال نیز اطلاق می‏گردد. درکلمات فقها عنوان یادشده بر محلّ نگهداری اموال متعلّق به قشر خاصّی از مسلمانان همچون خمس و زکات و نیز بر محلّ نگهداری اموال ویژه امام علیه السّلام همچون انفال، اطلاق شده است. از این عنوان در بابهای زیادی نظیر طهارت، صلات، زکات، خمس، حج، جهاد، تفلیس، سبق و رمایه، طلاق، لقطه، ارث، قضاء، شهادات، حدود، قصاص و دیات، سخن رفته است. مهم‏ترین محورها و موضوعات مربوط به این عنوان عبارت است از:

منابع بیت المال: منابع بیت المال دو نوع است: 1. منابعی که در شرع مصارف خاصّی برای آن تعیین نشده است. 2. منابعی که مصارف خاصّی برای آن تعیین شده است.

منابع نوع اوّل: این نوع منابع نیز دو گونه است:

1. منابعی که متعلّق به عموم مسلمانان است و در مصالح عمومی آنان صرف می‏شود. این منابع عبارتند از: خراج) ر خراج (و مقاسمه) ر مقاسمه () درآمد حاصل از زمینهای فتح شده با قهر و غلبه (، جزیه) ر جزیه (، سهم سبیل اللَّه از زکات) ر زکات (، اموالی که وصیّت شده در امور خیریه صرف گردد و غیر آنها از چیزهایی که به عموم مسلمانان تعلّق دارد. 1

2. منابعی که به لحاظ منصب رسالت یا امامت، ملک رسول خدا صلّی اللَّه علیه وآله

یا امامان علیهم السّلام است و درآمد حاصل از آنها در اختیار آنان قرار می‏گیرد تا هرگونه صلاح بدانند هزینه کنند. این نوع منابع عبارتند از: انفال) ر انفال (و سهم امام علیه السّلام از خمس) ر خمس (. 2

منابع نوع دوم: این نوع منابع عبارتند از زکات - جز سهم سبیل اللَّه - و سهم سادات از خمس.

مصارف بیت المال: از آنچه در منابع بیت المال گفته شد روشن می‏شود که مصارف آن نیز - بر حسب نوع منابع از حیث عمومیت و خصوصیت - متفاوت است.

منابعی که به عموم تعلّق دارد، در مصالح مسلمانان اعمّ از فرهنگی، سیاسی و غیر آن صرف می‏شود و منابعی که به امام علیه السّلام تعلّق دارد طبق نظر و صلاحدید ایشان به مصرف می‏رسد.

مصارف منابع نوع دوم، خاص است و تنها به کسانی که تحت یکی از عناوین مشخّص قرار دارند، تعلّق می‏گیرد که در ذیل عنوان خمس و زکات از آن یاد خواهد شد. در این مقاله به نمونه‏هایی از مصارف نوع نخست اشاره می‏کنیم.

1. متصدّیان برقراری نظم و امنیت در جامعه مانند حاکمان و والیان، 3 قضات و منشیان آنان، 4 نیروهای نظامی و انتظامی5 - که تمام وقت در خدمت جهاد و آماده بر این امر هستند -، کارشناسان تقسیم اموال مشترک، 6 حسابدار بیت المال7 و اجرا کننده حدود. 8

در اینکه استحقاق و ارتزاق از بیت المال برای قشرهای یادشده منوط به نیاز آنان است یا برای هر فردی که انجام دادن کار بر او واجب عینی) ر وجوب عینی (نیست و از سوی حکومت عهده‏دار آن شده، جایز می‏باشد، اختلاف است) ر ارتزاق (.

2. اقامه و احیای شعائر و آموزه‏های دینی همچون پرداخت مستمری به مؤذّن، 9 امام جماعت، معلّم قرآن، 10 اعزام افراد به حج و زیارت قبر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله درصورتی که ترک آن - به جهت عدم تمکّن مالی - موجب تعطیلی حج و زیارت گردد. 11

3. نیازمندیهای مرتبط با مصالح عمومی مانند خرید ساز و برگ جنگی به

منظور تقویت و تجهیز بنیه دفاعی مسلمانان، 12 یا مصالح شخصی‏ای که به گونه‏ای مرتبط با مصالح عمومی است به شرط آنکه تدارک آن از راه دیگر ممکن نشود و اهمال آن نیز جایز نباشد، مانند نفقه خانواده بی‏سرپرست شهدا، 13 هزینه ازدواج افرادی که نیازمند ازدواج هستند ولی تمکّن مالی ندارند، 14 نفقه زنی که شوهرش غایب است و کسی که نفقه او را تأمین کند ندارد، 15 هزینه کفن و دفن مرده مسلمانی که مالی نداشته و کسی نیز عهده‏دار آن نشده است، 16 نفقه سادات نیازمند درصورت عدم کفاف سهم آنان از خمس17 و نفقه لقیط) کودک پیدا شده (درصورتی که مالی نداشته باشد و کسی نیز تبرّعاً) ر تبرّع (عهده‏دار آن نشود. 18

4. جبران زیان و خسارت وارد بر مسلمان از ناحیه اشتباه حاکم در حکم درصورت مقصّر نبودن وی، مانند آنکه به سبب حکم حاکم، مالی از مسلمانی تلف شود یا عضوی از وی به جهت قصاص قطع گردد. در این موارد، غرامت از بیت المال پرداخت می‏شود19 و نیز برای جلوگیری از پایمال شدن خون مسلمانی که به اشتباه کشته شده و امکان پرداخت دیه او از سوی عاقله) ر عاقله (به سبب عجز یا عدم وجود آنان منتفی است، دیه وی از بیت المال پرداخت می‏گردد. 20

بنابر قول مشهور در قتل عمد یا شبه عمد، درصورتی که قصاص قاتل به سبب مرگ یا فرار وی ممکن نباشد و امکان پرداخت دیه او از مال قاتل و نیز نزدیکان و خویشان وی وجود نداشته باشد، دیه از بیت المال پرداخت می‏شود. 21

متولی بیت المال: امام علیه السّلام و نایب او متولی بیت المال است و هرگونه صلاح ببیند آن را در مصالح مسلمانان هزینه می‏کند. 22 حاکم جائر حقّ تصرّف در بیت المال ندارد؛ لیکن درصورت تصرّف و هزینه کردن آن در مصالح مسلمانان در اینکه ذمّه‏اش بَری می‏شود یا ضامن خواهد بود، اختلاف است. 23 البتّه اگر سلطان جائر از بیت المال چیزی به کسی ببخشد، به قول مشهور گرفتن آن بر وی جایز می‏باشد بلکه بر جواز ادّعای اجماع شده است. 24

سرقت از بیت المال: کسی که از بیت المال دزدیده است اگر مقدار سرقت شده به اندازه سهم سارق از بیت المال یا کمتر از آن باشد، حدّ سرقت بر او جاری نمی‏شود) ر سرقت (؛ لیکن اگر بیشتر باشد یا حقّی از بیت‏المال نداشته باشد، در فرض رسیدن ارزش مالِ سرقتی، یا مقدار مازاد بر حقّش به حدّ یک چهارم دینار) مثقال شرعی طلا (و بیشتر، در جریان و عدم جریان حدّ سرقت اختلاف است. 25 برخی قدما بر جریان حدّ سرقت) قطع انگشتان (ادّعای اجماع کرده‏اند. 26

1. کتاب القضاء) آشتیانی (/ 25؛ جواهر الکلام 157 /21؛ جامع المقاصد 402 /1 و 2 177 /2. جواهر الکلام 260 /39؛ کتاب البیع) امام خمینی (3 662 /2. المبسوط 4 75 /2. جواهر الکلام 8 52. 7 54 /40. 6 214 /21. 5 54 - 51 /40. مبانی تکملة المنهاج 9 353 /1. جواهر الکلام 10 54 /40. مسالک الافهام 11 350 /13. العروة الوثقی 12 420 /2. المبسوط 75 /2؛ مستند العروة) الإجارة (/ 13 144. المبسوط 73 /2؛ مستند العروة) الإجارة (/ 14 144. مجمع الفائدة 15 361 /13. جواهر الکلام 261 /4. 16 293 /32؛ قواعد الاحکام 17 228 /1. کتاب البیع) امام خمینی (18 656 /2. جواهر الکلام 21 443 /43. 20 79 /40. 19 165 /38. مبانی تکملة المنهاج 126 /2؛ جواهر الکلام 22 447 /43. جامع المقاصد 23 476 /3. فقه الصادق 25 66. 24 65 /15. المبسوط 45 - 44 /8؛ قواعدالاحکام 558 /3؛ جواهر الکلام 486 - 483 /41؛ مبانی تکملة المنهاج 26 284 /1. الخلاف 451 - 450 /5.

منابع

  1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 155

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «بیت المال ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

اموال دولتی ( فقه )

اعم

مال ( فقه )

اخص

خمس ( عین )، مالیات ( فقه )

وابسته

اجرت مؤذن، اختلاس بیت المال، ارتزاق از بیت المال، ارتزاق مؤذن، استفاده شخصی از بیت المال، اضرار به اموال دولتی، تقسیم بیت المال، تهیه کفن از بیت المال، حج با بیت المال، زکات بیت المال، سرقت بیت المال، مُؤَدّی دیه فاقد عاقله، نفقه لقیط، هدیه عوض هدیه از بیت المال، هزینه زندانی

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه بیت المال ( فقه ) به زیرصفحه بیت المال ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

برگرفته از «http://wiki.isca.ac.ir/wiki/index.php?title=بیت_المال_(_فقه_)&oldid=139464»