انشاء ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
انشاء: ایجاد یا ابراز معنا، مقابل اِخبار.
مشهور فقها انشاء را به ایجاد معنا به لفظ تعریف کرده‌اند، مانند ایجاد معنای فروختن با لفظ ' بِعتُ ' و خریدن با لفظ ' اِشتَریتُ '، لیکن برخی آن را به ابراز امر نفسانی (معنا) تعریف کرده‌اند.
تفاوت انشاء با اخبار این است که جمله انشائی، در خارج ما به ازاء ندارد که با آن تطبیق داده شود، از این رو، به صدق و کذب متّصف نمی‌گردد، ولی
________________________________________
694
جمله خبری که در مقام خبر دادن از ثبوت یا نفی چیزی است گاه مطابق با واقع و گاه مخالف با آن است. از این رو، به صدق و کذب متّصف می‌شود. 1 از آن در باب تجارت بحث شده است.
تقسیمات: انشاء دارای تقسیمات ذیل است:
1. انشاء فعلی و قولی: انشاء به لحاظ آنچه که برای ابراز اعتبار نفسانی قابلیّت دارد، به انشاء فعلی و قولی تقسیم می‌شود. انشاء فعلی عبارت است از انشاء با دادن و گرفتن (--' معاطات) و یا هر فعل دیگری که قائم مقام قول باشد مثل اشاره شخص لال و یا نوشتن. و انشاء قولی ( انشاء لفظی، انشاء به صیغه ) عبارت است از انشاء با لفظ و صیغه مخصوص. برای مثال، انشاء تملیک و تملّک در بیع، گاه با دادن کالا و دریافت بهای آن تحقق می‌یابد و گاه با صیغه ' بِعتُ ' و ' اِشتَریتُ '. 2
2. انشاء تنجیزی و تعلیقی: انشاء به لحاظ ابراز آن به نحو مطلق یا مشروط بودن مورد انشاء (منشأ) به انشاء تنجیزی و تعلیقی تقسیم می‌شود. اول، مانند انشاء ملکیّت کتاب برای شخصی بدون اشتراط به امری، و دوم، مانند انشاء ملکیّت کتاب برای شخصی به شرط آمدن شخص دیگر.
انشاء تنجیزی تأثیر فعلی دارد، بر خلاف انشاء تعلیقی که اثر بالفعل ندارد و تأثیر آن مشروط به تحقّق شرط است. 3
3. انشاء خارجی و قلبی: انشاء به لحاظ منشأ آن، به انشاء خارجی و قلبی (نیّت) ( انشاء نفسی، انشاء ضمیری ) تقسیم می‌شود. شرط صحّت همه عقود (--' عقد) و ایقاعات (--' ایقاع) انشاء خارجی است و انشاء قلبی کفایت نمی‌کند، مگر در نذر (--' نذر) و عهد (--' عهد) که از برخی کفایت نیّت قلبی در تحقّق آن دو، نقل شده است. 4
حکم: در تمامی عقود و ایقاعات، قصد انشاء معتبر است. در این که در قرائت نماز، افزون بر قصد قرائت قرآن، می‌توان در مثل آیه ' الحَمدُ للهِ رَبِّ العَالَمین '، انشاء حمد، در آیه ' الرّحمن الرّحیم '، انشاء مدح،
________________________________________
695
در آیه ' ایّاکَ نَعبدُ و ایاّک نستعین ' انشاء خطاب و در آیه ' اِهدنا الصّراط المستقیم ' انشاء طلب هدایت را قصد کرد، اختلاف است. بسیاری از فقها آن را جایز دانسته‌اند. 5
1 - مصباح الفقاهة 2 52.
2 - 193؛ جامع المدارک 3 71 و تحریر الوسیلة 2 433.
3 - حاشیة المکاسب (اصفهانی) 1 296؛ مصباح الفقاهة 3 81 و کتاب البیع (مصطفی خمینی) 1 169 - 170.
4 - حاشیة المکاسب (سید یزدی) 1 66 و 2 153.
5 - العروة الوثقی 1 663 و مستمسک العروة 6 288.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 693