انتفاع
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
انتفاع: بهره بردن.
احکام انتفاع در بسیاری از باب‌ها مانند طهارت، صلات، حج، تجارت، ضمان، عاریه، اجاره، وقف، وصیّت، اطعمه و اشربه و احیاء موات آمده است.
حکم تکلیفی: انتفاع به لحاظ مورد انتفاع و شخصی که بهره می‌برد، به سه گونه واجب، حرام و جایز تقسیم می‌شود:
1. انتفاع واجب: اگر حفظ جان بر انتفاع از خوردنی و آشامیدنی وابسته باشد، انتفاع واجب است 1؛ هر چند چیز مورد انتفاع، حرام باشد 2 (--' اضطرار) .
2. انتفاع حرام: حرمت انتفاع یا به لحاظ حرام بودن عین مورد انتفاع است مانند مردار، خون، گوشت خوک و دیگر اعیان نجس (--' نجاسات) و متنجّس (--' متنجّس) ، حیوانات (--' حیوان) و پرندگان (--' پرنده) حرام گوشت و آلات حرام همچون آلات لهو و قمار (--' آلات لهو) (--' آلات قمار) یا به لحاظ وجود صفتی در شخصی که بهره می‌برد مانند انتفاع مُحرم (--' احرام) از حیوان
________________________________________
677
شکار شده - که بر او حرام است 3 - و یا به لحاظ دست درازی به ملک دیگری بدون رضایت وی 4 مانند انتفاع از اموال غصبی (--' غصب) و اموال دزدی (--' دزدی) .
3. انتفاع جایز: انتفاع از چیز مباح، جایز است ماننده بهره بردن از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مباح، منافع عمومی (--' مشترکات) - همچون خیابان‌ها، هوا و نور خورشید - و اموال دیگری با اذن وی.
اسباب جواز انتفاع: اسباب انتفاع، دو چیز است:
1. اباحه انتفاع: انتفاع شخص از آنچه بهره برداری از آن از جانب شارع یا مالک و یا عقل مجاز دانسته شده، جایز است (--' اباحه) (--' مباحات اصلی) .
2. عقد: مهم ترین سبب انتفاع، عقد است (--' عقد) که وسیله مبادله اموال و منافع مردم با رضایت دو طرف عقد می‌باشد. در این میان، برخی عقود به طور مستقیم بر منفعت عین و بهره بردن از آن تعلّق می‌گیرد مانند اجاره (--' اجاره) ، عاریه (--' عاریه) ، وصیّت به منفعت (--' وصیّت) و وقف (--' وقف) ؛ چنان چه صحّت برخی عقود، مقیّد به امکان انتفاع می‌باشد مانند مزارعه (--' مزارعه) که از شرایط صحّت آن، امکان انتفاع از زمین است. 5
چگونگی انتفاع: بهره بردن از چیزی، گاهی با از بین رفتن آن همراه است مانند بهره بردن از خوردنی و نوشیدنی در مهمانی‌ها، و گاهی با باقی ماندن آن مانند بهره بردن از چیزی به عنوان عاریه، اجاره، وقف که از شرایط صحّت آن‌ها، امکان انتفاع از عین مورد عاریه 6، اجاره 7 و وقف 8 با بقای آن است و گرنه، عاریه، اجاره، و وقف آن صحیح نیست.
حدود انتفاع: انتفاع از چیزها حدودی دارد که بهره بردار باید آن‌ها را رعایت کند، در مواردی نیز تجاوز از آن‌ها ضمان آور می‌باشد مانند تجاوز از حدود و شرایط مشخص شده برای بهره برداری از مال مورد اجاره و عاریه که موجب ضمان است. 9 انتفاع از اماکن عمومی به گونه‌ای که به دیگران ضرر برساند و مانع از انتفاع آنان از آن‌ها شود، جایز نیست
________________________________________
678
مانند نشستن در راه‌های عمومی برای تجارت، استراحت و قرار دادن سایه بان؛ به گونه‌ای که موجب تنگی محل رفت و آمد دیگران شود. 10
به قول بیشتر فقیهان، انتفاع از مال حرام در حال اضطرار بیش از اندازه رفع اضطرار، جایز نیست و به اتّفاق آنان، بیش از اندازه سیری، حرام است 11 (--' اضطرار) .
رعایت حدود اذن مالک در انتفاع از مال وی واجب است. از این رو، اگر مالک در مهمانی خود، خوردنی و نوشیدنی را فقط برای دعوت شدگان مباح نماید و دعوت شدگان از ناخرسندی او برای اطعام دیگران آگاه باشند، نمی‌توانند دیگران را به آن مهمانی ببرند مگر در صورتی که شواهد حال دلالت بر رضایت میزبان داشته باشد. 12 در مواردی که انتفاع به قید یا شرطی - هر چند بر حسب متفاهم عرفی - مقیّد نباشد، بهره بردن، تنها، به اندازه متعارف جایز است مانند انتفاع رهگذر از میوه باغ 13 (--' حق المارّه) یا انتفاع شخص از خوردنی و نوشیدنی‌های منزل کسانی که در آیه شصت و یک سوره نور استثنا شده‌اند همچون فرزند، پدر، مادر، خواهر و برادر 14 (--' خوردن) .
ضمان انتفاع: بهره بردن مباح از مال دیگری به نحو مشروع و صحیح، ضمان آور نیست مانند این که مال مورد عاریه 15 یا اجاره 16 بدون افراط و تفریط از بین برود که در این صورت، شخص بهره بردار ضامن نیست و در غیر این صورت ضامن است.
پایان انتفاع: جواز انتفاع از مال دیگری با اسباب ذیل پایان می‌یابد:
1. فسخ: در صورت فسخ (--' فسخ) عقد عاریه یا اجاره و یا وصیّت به منفعت، جواز انتفاع نیز پایان می‌یابد.
2. پایان مدّت: اگر انتفاع از مال دیگری به وقت معیّن محدود باشد، با سر رسیدن زمان معیّن، جواز انتفاع نیز پایان می‌پذیرد.
3. زوال صفت: اگر مباح بودن انتفاع به صفتی در بهره بردار مقیّد باشد، با زوال آن صفت، اباحه انتفاع نیز پایان
________________________________________
679
می یابد همچون مضطر که در حال اضطرار، محرّمات بر او حلال می‌گردد و با زوال صفت اضطرار، حلیّت برداشته می‌شود.
1 - جواهر الکلام 36 432.
2 - 430.
3 - 18 286.
4 - 8 143.
5 - 27 20.
6 - 169.
7 - 213.
8 - 28 16.
9 - 199 و 215.
10 - 38 76 - 77.
11 - مسالک الافهام 12 115 - 116.
12 - جواهر الکلام 36 469.
13 - 24 127 - 135.
14 - 36 406.
15 - 27 183.
16 - مستمسک العروة 12 69.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 676
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- استفاده، انتفاع بیمار از مال
- به لحاظ حکم تکلیفی:
- انتفاع حرام، انتفاع مباح، انتفاع مستحب، انتفاع مکروه، انتفاع واجب
- به لحاظ عقود:
- انتفاع از رهن، انتفاع از مال مقترض، انتفاع از نماء مضاربه، انتفاع از ودیعه، انتفاع موقوف
- به لحاظ متعاقدان:
- انتفاع فروشنده، انتفاع مرتهن، انتفاع واقف
- به لحاظ متعلق:
- انتفاع از اجزای حیوان، انتفاع از راه عمومی، انتفاع از طلا، انتفاع از غنیمت جنگی، انتفاع از لقطه حیوان، انتفاع از متنجس، انتفاع از مردار، انتفاع از مسجد، انتفاع از مغصوب، انتفاع از نجاسات، انتفاع از نقره
وابسته
- اباحه انتفاع، ارث حق انتفاع، اسباب انتفاع، پایان انتفاع، تملک انتفاع، حق انتفاع، زوال اهلیت منتفع، صلح بر انتفاع، ضمان انتفاع، عقد انتفاع، فسخ انتفاع، منافع ( فقه )، وقف انتفاع
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه انتفاع به زیرصفحه انتفاع/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.