اصولی

توضیح مفهومی

اخباری: عمل کننده به کتاب و سنّت نه عقل و اجماع، در مقابل اصولی.

عنوان ' اخباری ' یا ' اخباریان ' در کتاب‌های فقهی متأخّر بر گروهی از فقهای شیعه اطلاق می‌گردد که خط مشی عملی آنان در دستیابی به احکام شرعی و تکالیف الهی، پیروی از اخبار و احادیث است، نه روش‌های اجتهادی و اصولی. در مقابل آنان، فقهای معتقد به خط مشی اجتهادی هستند که با عنوان ' اصولی ' شناخته می‌شوند.

تقابل این دو گونه نگرش به سده‌های نخستین حیات فقه شیعه باز می‌گردد. با پایان یافتن عصر حضور امامان علیهم السّلام و آغاز عصر غیبت صغری در سال 260 (هـ. ق) ، در چگونگی دستیابی به احکام شرعی، دو نوع نگرش پدید آمد. یک نگرش - که امتداد خط مشی عصر حضور بود و بیشتر یاران أئمّه بر آن بودند - بسنده کردن به احادیث و عدم تجاوز از آن در دستیابی به احکام شرعی بود. چهره‌های برجسته این نگرش در این دوره عبارتند از: محمد بن یعقوب کلینی (م 328 یا 329 هـ. ق) ، علی بن بابویه قمی (م 328 هـ. ق) و محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381 هـ. ق) که در گرد آوری کهن ترین آثار و مجموعه‌های فقهی، حدیثی، نقش اساسی داشتند.

________________________________________

302

نگرش دیگر، اجتهاد و استخراج و استنباط فروع از اصول یعنی قواعد عمومی و کلّی بود که از برجستگان این مکتب می‌توان از شیخ مفید (413 هـ. ق) ، سید مرتضی (م 436 هـ. ق) و شیخ طوسی (م 460 هـ. ق) نام برد که با نگارش و بر جای گذاشتن آثاری در اصول فقه، پایه گذار حرکتی نوین و بنیادی در فقه شیعی به شمار می‌روند. در این میان، شیخ طوسی بیشترین سهم را داشت.

نگرش اصولی به فقه به تدریج رونق یافت و بر نگرش نخست چیره شد و تا قرن‌ها گرایش فقها به استنباط و اجتهاد را بر حدیث گرایی صِرف برتری داد و کم فروغی و بی رونقی مکتب فقیهان اهل حدیث را در اواخر سده چهارم و نیمه نخست سده پنجم هجری در پی داشت.

مکتب اهل حدیث در اوائل قرن یازدهم هجری بار دیگر به وسیله محمد امین استر آبادی (م 1033 یا 1036 هـ. ق) در قالبی نو مطرح و احیا شد. وی در این مرحله با سامان دادن مکتب اهل حدیث، بر مکتب اصول گرایی سخت حمله کرد و بدین ترتیب، دوره نوینی از تقابل دو مکتب یاد شده در حوزه فقاهت شیعی پدید آمد و در حقیقت، رواج و اطلاق عنوان ' اخباری ' بر گروهی از فقها با مفهوم و اصطلاح خاص و امروزی، از همین دوران و با ظهور استر آبادی آغاز شده است.

از بارزترین عالمان دینی پیرو مکتب (م 1070 هـ. ق) ، محمد باقر مجلسی، صاحب بحار الانوار (م 1111 هـ. ق) ، محمد بن مرتضی معروف به ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ. ق) محمد بن حسن حرّ عاملی، مؤلف وسائل الشیعة (م 1104 هـ. ق) ، سید نعمت الله جزائری (م 1112 هـ. ق) و شیخ یوسف بحرانی، صاحب حدائق (م 1186 هـ. ق) نام برد.

محورهای اختلاف میان اخباری و اصولی: عمده ترین محورهای اختلاف میان دو مکتب اخباری و اصولی عبارت است از:

1. منابع استنباط در مکتب اخباری محدود به قرآن و سنّت معصومان علیهم السّلام است. آنان عمل به قرآن را

________________________________________

303

نیز در آن حدّ مجاز می‌دانند که تفسیر آن در سنّت آمده باشد.

اخباریان جز آیاتی که دلالت آن‌ها بر معنای مراد، نصّ و صریح است و عمل بدان را جایز، بلکه واجب می‌دانند، ظواهر قرآن را حجّت و دلیل نمی‌دانند، مگر به کمک روایات رسیده از معصومان علیهم السّلام؛ حتی برخی اخباریان حجیّت احادیث رسیده از پیامبر صلّی الله علیه و آله از طریق عامّه را منوط به این دانسته‌اند که تفسیر و تبیین مراد آن از معصومان وارد شده باشد.

امّا در مکتب اصولی علاوه بر قرآن و سنّت، اجماع و عقل نیز از ادلّه شرعی و منابع استنباط احکام شمرده شده است، و اصولی‌ها ظواهر قرآن را حجّت می‌دانند.

2. در مکتب اخباری، اشیاء یا حلال هستند یا حرام و یا مُشتَبَه و چنان چه حلیّت و حرمت چیزی معلوم نباشد و نصّی از معصومان علیهم السّلام درباره آن نرسیده باشد، باید در فتوا، توقّف و در عمل، احتیاط کرد، ولی در مکتب اصولی در موارد مشکوک، اصل بر برائت (--' اصل برائت) است و احتیاط (--' احتیاط) واجب نیست.

3. اخباریان، دستیابی به احکام شرعی را از راه گمان (--' ظنّ) ، حرام و تنها راه تحصیل احکام را علم و اطمینان می‌دانند، در حالی که اصولیان، ظنّ (--' ظنّ) را نیز همچون علم، حجّت و معتبر می‌دانند.

4. اجتهاد (--' اجتهاد) نزد اخباریان، حرام و نزد اصولیان، واجب کفایی، بلکه به نظر برخی واجب عینی است.

5. در نگرش اخباری تقلید از غیر معصوم علیه السّلام جایز نیست، مگر از معصوم روایت کند که در این صورت، تقلید از او به معنای قبول روایت وی، جایز، بلکه واجب است، ولی در نگرش اصولی، تقلید عامی از مجتهد جامع الشرایط به معنای پذیرش نظر و فتوای او، واجب است.

6. اخباریان، احادیث را دو قسم می‌دانند: صحیح و ضعیف، لیکن اصولیان، چهار قسم: صحیح، حسن، مُوَثّق و ضعیف. تعریف دو گروه از حدیث صحیح نیز متفاوت است.

________________________________________

304

اخباریان، حدیثی را صحیح می‌دانند که به صدور آن از معصوم علیه السّلام اطمینان حاصل شود؛ خواه منشأ اطمینان، وثاقت راوی یا راویان باشد یا قرائن و شواهد، ولی مجتهدان، حدیثی را صحیح می‌دانند که همه راویان آن، شیعه دوازده امامی و عادل باشند.

7. در مکتب اخباری، تمامی احادیثی که در ' کتب اربعه ' (کافی، استبصار، من لا یحضره الفقیه و تهذیب) آمده، بلکه در دیگر کتاب‌های حدیثی که عالمان بزرگ شیعه آن‌ها را تدوین کرده و به صحّت احادیث نقل شده گواهی داده‌اند، صحیح می‌باشد و می‌توان بر طبق آن عمل کرد، لیکن در نگرش اصولی، احادیث موجود در مجامع شیعی حتی ' کتب اربعه ' ممکن است مصداق یکی از عناوین و اقسام چهارگانه یاد شده قرار گیرند و همه آن‌ها را نمی‌توان به صرف نقل در کتب یاد شده صحیح دانست. 1

1 - الفوائد المدنیة؛ وسائل الشیعة 27 20 - 209 و 30 249؛ الدّرر النجفیة 254 - 256؛ الحداق الناضرة 1 4 - 118؛ هدایة الابرار؛ الموسوعة الفقهیة المُیَسَّرة 1 555 و دائرة المعارف بزرگ اسلامی 7.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 301 301

اصطلاح‌نامه

اعم

عالم ( فقه )

وابسته

اخباری

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 301