اشتباه ( خطا )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اشتباه
اشتباه: مردّد شدن چیزی میان چند چیز.
موارد اشتباه یا همراه علم اجمالی است و یا بدون آن. اشتباه در صورت دوم، به شک باز می‌گردد (--» شک) . موضوع سخن در این جا اشتباهی است که همراه با علم اجمالی باشد (--» علم اجمالی) . از این موضوع در باب‌های مختلف از جمله طهارت، صلات، جهاد، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه و ارث سخن رفته است.
اقسام: افراد مورد اشتباه یا محصور است و یا غیر محصور. از اوّلی به شبهه محصوره (--» شبهه محصوره) و از دومی به شبهه غیر محصوره (--» شبهه غیر محصوره) تعبیر می‌شود.
شبهه غیر محصوره: اگر اشتباه در عدد غیر محصور باشد مانند اشتباه یک ظرف غصبی یا نجس میان هزاران ظرف که به طور معمول مورد استفاده انسان نیستند به قول مشهور، اثری بر این علم اجمالی مترتّب نیست و حکم شک را دارد. بنا بر این، اجتناب واجب نیست. 1
شبهه محصوره: اشتباه اگر در عدد محصور باشد - مانند اشتباه یک ظرف نجس میاه ده ظرف - آثاری دارد که بر حسب موارد اشتباه بدان اشاره می‌شود:
1. اشتباه نجس با پاک: اگر ظرف آب پاک با ظرف آب نجس مشتبه گردد، به قول مشهور، در آنچه مشروط به طهارت است مانند وضو، اجتناب از همه مصادیق شبهه واجب است. 2
اگر یکی از دو ظرف آب مشتبه بین طهارت و نجاست بریزد، وضو و غسل با دیگری جایز نیست و چنانچه شخص جز آن دو، آب دیگری نداشته باشد، باید برای نماز تیمّم کند. 3
در صورت اشتباه خاک پاک با نجس و انحصار خاک در آن دو، واجب است شخص با هر دو تیمم کند. 4
چنانچه لباس نجس با لباس پاک مشتبه شود و شخص لباس دیگری نداشته باشد، اگر مصادیق شبهه دو تا باشد، به قول مشهور، باید با هر کدام یک نماز بخواند، امّا اگر مصادیق شبهه بیشتر باشد، باید نماز را یکی بیشتر از شمار لباس نجس تکرار کند تا یقین به خواندن نماز در لباس پاک حاصل شود، مگر آن که وقت نماز تنگ باشد. در این صورت، اختلاف است که آیا باید بدون لباس (عریان) نماز خوانده شود یا تکرار نماز در هر یک از لباس‌ها به قدر ممکن واجب است. اگر فقط به اندازه یک نماز وقت دارد، همان نماز با یکی از لباس‌ها کفایت می‌کند. 5
2. اشتباه حلال با حرام: اگر خاک مباح با غصبی اشتباه شود، تیمّم به هیچ یک از آن دو جایز نیست و اجتناب از هر دو واجب است. 6
اگر انسان با حیوانی آمیزش کند، چنانچه آن حیوان در میان چند حیوان دیگر مشتبه شود، در صورت امکان، باید آن‌ها را به دو بخش مساوی تقسیم کرد و قرعه زد و این کار را تکرار کرد تا آن که یکی باقی بماند. آن گاه احکام حیوان
موطوء بر آن جاری می‌شود 7 (--» آمیزش با حیوان) .
اگر در تور ماهی گیری، ماهیانی که زنده از آب گرفته شده‌اند با ماهیان مرده اشتباه شود، به قول مشهور، خوردن همه آن‌ها حرام است. 8
3. اشتباه آب مضاف با مطلق: اگر آب مضاف با آب مطلق بین دو آب یا بیشتر اشتباه شود و جز آن، آب دیگری نباشد، واجب است وضو یا غسل را با آن‌ها به قدری تکرار کند تا به استعمال آب مطلق یقین نماید. برای مثال، در صورت اشتباه بین دو آب مطلق و مضاف، باید وضو یا غسل را با هر دو تکرار کند. 9
4. اشتباه کافر با مسلمان: اگر میّت مسلمان با کافر اشتباه شود، دفن هر دو در گورستان مسلمانان جایز است. 10 چنانچه پیکر رزمنده مسلمان با کشته کافر در میدان نبرد اشتباه شود، در چگونگی تشخیص مسلمان از کافر به کوتاه بودن آلت تنناسلی یا قرعه، اختلاف است. 11
5. اشتباه در شرکت: چنان چه سهم هر یک از شرکا با دیگری اشتباه شود برای رفع اشتباه باید با یکدیگر صلح کنند. 12
6. اشتباه ولیّ میّت با غیر ولیّ: اگر پسر بزرگ میّت میان دو یا چند نفر از فرزندان او اشتباه شود، در این که قضای نماز میّت بر هیچ یک از آنان واجب نیست یا بر همه واجب کفایی است، اختلاف می‌باشد. 13
7. اشتباه مطلّقه با غیر او: مردی که یکی از چهار زنش را طلاق داده و پس از ازدواج با زن پنجم، بمیرد، چنان چه زن طلاق داده شده میان چهار زن اشتباه شود، به قول مشهور، زن پنجم با فر ض وجود فرزند برای میّت یک چهارم از یک هشتم ترکه شوهر را به ارث می‌برد (--» ارث) و سه چهارم آن میان چهار زن قبلی به تساوی تقسیم می‌شود. 14
قرعه و اشتباه: از راه‌های بر طرف کردن اشتباه که در بسیاری از موارد کاربرد دارد، قرعه می‌باشد (--» قاعده قرعه) .
1- جواهر الکلام 1 303 و العروة الوثقی 1 51.
2 - جواهر الکلام 1 290 و 298.
3 - 300 و العروة الوثقی 1 52.
4 - العروة الوثقی 1 490.
5 - جواهر الکلام 6 241 - 246.
6 - العروة الوثقی 1 490.
7 - جواهر الکلام 36 289.
8 - 171 - 172.
9 - العروة الوثقی 1 50 - 51.
10 - 437.
11 - جواهر الکلام 21 133.
12 - 26 90.
13 - العروة الوثقی 1 758.
14 - جواهر الکلام 39 199.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 499
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اشتباه ( خطا )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- اشتباه در تقاص، اشتباه در تقلید، اشتباه در نقل فتوا، اشتباه رامی، اشتباه شاهد، اشتباه قاضی ( فقه )، اشتباه مجتهد در بیان فتوا، لحن
- به لحاظ عبادات:
- اشتباه در اذان، اشتباه در اقامه، اشتباه در تطبیق اعمال عبادی
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اشتباه ( خطا ) به زیرصفحه اشتباه ( خطا )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 19 : صفحه 128
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 4 : صفحه 290
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 6 : صفحه 143
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 3 : صفحه 302
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 5 : صفحه 11
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 499
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 467