اشاره ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اشاره: حرکت سر و دست و مانند آن برای نشان دادن یا فهماندن مطلبی.
از آن در باب‌های صلات، صوم، حج، تجارت، اجاره، وصیّت، نکاح، طلاق، لعان و قضاء سخن رفته است.
اشاره یا به عنوان فعلی از افعال و یا به عنوان جایگزین گفتار در شخص ناتوان از تکلّم می‌باشد. تفاوت آن دو، در این است که در قسم اول، از نظر حکم، تفاوتی میان کسی که توانایی سخن گفتن دارد با کسی که چنین توانایی‌ای ندارد - مانند فرد گنگ و لال - نیست، بر خلاف قسم دوم که حکم هر کدام با دیگری متفاوت است.
قسم اول: بر کسی که نماز را فرادا می‌خواند، و نیز امام جماعت، مستحب است در سلام آخر با گوشه چشم یا بینی یا جز آن دو، به سمت راست خویش اشاره کند. این عمل برای مأموم نیز در صورتی که در سمت چپش کسی نباشد، مستحب است و اگر باشد با سلامی دیگر به سمت چپ نیز اشاره نماید. 1
اشاره به کسی برای فهماندن چیزی در نماز، از مصادیق فعل قلیل است و موجب بطلان آن نمی‌شود. 2 تعیین امام جماعت هر چند به اشاره بر مأموم واجب است. 3 نمازگزار ناتوانِ از انجام رکوع و سجود - هر چند ناتوانی اش به جهت خوف از دشمن باشد (--' نماز خوف) - به آن دو اشاره می‌کند که به حرکت دادن سر به پایین و بالا و در صورت ناتوانی از آن، به فرو بستن و باز کردن چشم محقّق می‌شود. 4
اگر در نماز به اشتباه مشغول خواندن سوره‌ای شود که سجده واجب دارد و پس از خواندن آیه بفهمد، در این که در نماز، باید سجده را با اشاره انجام دهد یا نه، اختلاف است 5 (--' آیات سجده) . این اختلاف در فرض شنیدن آیه سجده به طور سهو نیز وجود دارد. 6
بر ناتوانِ از استلام حجر الاسود (--' استلام) ، مستحب است به آن اشاره کند. 7 نشان دادن شکاری که در خشکی زندگی می‌کند، به هر نحوی حتی با اشاره، به شکارچی برای محرم (--' احرام)
________________________________________
495
مطلقاً حرام است، برای غیر محرم نیز در صورتی که شکار در حرم (--' حرم) باشد حرام است. مگر آن که شکارچی از جایگاه شکار آگاهی داشته یا قصد صید نداشته باشد. 8
تعیین کالای مورد معامله - در صورتی که مکیل، موزون و معدود نباشد 9 - و نیز مورد اجاره در برخی موارد مانند خانه و زمین، 10 به اشاره جایز است.
تعیین زن به اشاره در عقد نکاح 11 و نیز در طلاق، 12 لعان 13 (--' لعان) و سایر موارد مشابه، در صورت تعدّد همسر، جایز است.
بنا بر آنچه به مشهور نسبت داده شده بر قاضی واجب است نسبت به دو طرف دعوا حتی در نگاه و اشاره، مساوات را رعایت کند. 14
قسم دوم: در همه مواردی که لفظ در آن‌ها شرط است - همچون عقود (--' عقد) ، ایقاعات (--' ایقاع) ، اذکار و اقوال نماز، اقرار و غیر آن - اشاره از کسی که قادر بر تلفّظ است، کفایت نمی‌کند، مگر در دو مورد: یکی عقود اِذنیّه (--' عقد اذنی) مانند ودیعه (--' ودیعه) ، عاریه (--' عاریه) و وکالت (--' وکالت) و دیگری وصیّت (--' وصیّت) به نظر برخی. هر چند قول مشهور، عدم تحقّق وصیّت به اشاره است. 15 بنا بر تحقّق عقود اِذنیّه و وصیّت به اشاره، در این که معاطات (--' معاطات) تحقّق یافته است یا عقد، اختلاف است. 16
اشاره شخص ناتوان از تکلّم - به دلیل لال بودن یا جهت دیگر - در عقود، ایقاعات و اذکار و جز آن، به شرط آن که گویای مطلب باشد، جایگزین لفظ می‌شود. 17
در صورت توانایی فرد لال بر نوشتن، در این که اشاره مقدّم بر آن است یا بر عکس و یا فرد، مخیّر بین آن دو می‌باشد، اختلاف است. 18
در پاسخ به سلام دیگری، اشاره کفایت نمی‌کند، بلکه تلفّظ به آن واجب است، مگر این که شخص، ناتوان از تکلّم باشد. 19
1 - العروة الوثقی 1 695 - 696.
2 - جواهر الکلام 11 56.
3 - 13 233.
4 - 9 266 و 10 79 - 80 و 165.
5 - مستمسک العروة 6 169.
6 - 171 - 172.
7 - جواهر الکلام 19 340.
8 - 18 286 - 288 و 20 294.
________________________________________
496
9 - 23 224.
10 - 27 289 - 290.
11 - 29 157.
12 - 32 45.
13 - 34 292.
14 - 40 141.
15 - 28 246 و مستمسک العروة 14 577.
16 - جواهر الکلام 27 99 - 100 و 158 - 159.
17 - 22 251 و الخلاف 5 12.
18 - مصباح الفقاهة 3 14 و العناوین الفقهیة 2 132.
19 - ذکری الشیعة 4 25.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 494
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اشاره ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- به لحاظ عضو مشیر:
- اشاره با چشم، اشاره با دست، اشاره با سر
- به لحاظ مشارالیه:
- اشاره به حجر الاسود، اشاره به منکوحه، اشاره در سلام نماز
وابسته
- اذن اشارهای، اسلام به اشاره، اقرار اشارهای، امان به اشاره، انکاراشارهای، ایجاب اشارهای، بیع اشارهای عاجز، تعیین امام جماعت به اشاره خارجی، تعیین امام جماعت به اشاره ذهنی، جواب سلام به اشاره، دوران رکوع نشسته و ایستاده اشارهای، رکوع اشارهای، سجده اشارهای، ضمان اشارهای، طلاق اشارهای، غیبت به اشاره، قبول اشارهای، قسم اشارهای، نماز اشارهای، وصیت اشارهای