استیعاب
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
استیعاب: فراگیری و شمول.
تفاوت استیعاب با استغراق در اصل آن است که استغراق در مواردی به کار می‌رود که دارای افرادی باشد، مانند کلیّات و مطلقات، بر خلاف استیعاب که صرف شمول، مصحّح اطلاق آن است، لیکن استغراق در فقه، به معنای استیعاب به کار رفته است.
عنوان استیعاب در بسیاری از باب‌ها مانند طهارت، صلات، خمس، حج، دین و قصاص به کار رفته است که به مهم ترین موارد آن اشاره می‌شود.
طهارت: شستن اعضای وضو (--' وضو) و همه بدن هنگام غسل (--' غسل) به نحو استیعاب - به معنای جاری ساختن آب به همه آن مواضع - واجب است، لیکن در مسح سر - چه از عرض یا طول - و نیز به قول مشهور در مسح پا از عرض، در وضو استیعاب واجب نیست و مسمّای مسح، کفایت می‌کند. 1 به قول مشهور، در مسح پا از طول، استیعاب به معنای مسح سر انگشتان تا برآمدگی روی پا یا مفصل - بنا بر اختلاف اقوال - واجب است. 2
در این که در وضوی جبیره (--' جبیره) ، استیعاب مسح بر تمام جبیره واجب است یا نه، اختلاف می‌باشد. وجوب استیعاب به ظاهر کلمات مشهور نسبت داده شده است. 3 استیعاب مسح در اعضای تیمّم به معنای مسح همه مواضع مسح، واجب است 4، لیکن در وجوب استیعاب ماسح به معنای مسح مواضع واجب با تمامی کف دست یا کفایت مسح با بعض کف دست، اختلاف است 5 (--' تیمّم) .
نماز: استیعاب در اعضای هفتگانه سجده - که هنگام سجده بر زمین نهاده
________________________________________
471
می شوند - واجب نیست، بلکه مسمّای آن کفایت می‌کند 6 (--' سجده) .
قضای نمازهای روزانه بر دیوانه، بیهوش، کودک، حائض و نفسای که اوصاف یاد شده نسبت به آنان تمامی اوقات نماز را در بر می‌گیرد، واجب نیست. 7
خمس: به قول مشهور، در پرداخت خمس به مستحقان، توزیع آن به نحو استیعاب همه افراد از اصناف سه گانه واجب نیست و می‌توان آن را به یک یا چند نفر داد 8 (--' خمس) .
حج: زمان وقوف در عرفات (--' عرفات) از اول ظهر تا غروب آفتاب است، لیکن در این که مقدار واجب، استیعاب حقیقی یعنی وقوف در همه این مدّت است - تا اخلال به جزئی از اجزای زمان یاد شده جایز نباشد - یا استیعاب عرفی به معنای اشتغال به مقدّمات مستحبی وقوف در حدود عرفات و سپس وقوف در عرفات تا غروب آفتاب و یا کفایت مسمّای وقوف، اختلاف است 9 (--' وقوف) .
دَین: در صورت استیعاب بدهی‌های میّت نسبت به همه ترکه (--' ترکه) ، در انتقال آن به ورثه به مجرّد مرگ، اختلاف است. 10
قصاص: عضوی که بر اثر جنایت آسیب دیده، اگر از نظر حجم با عضو همسان در جانی تفاوت داشته باشد - مانند آن که جانی سر دو وجبی را به اندازه یک وجب بشکافد، در حالی که سر خود او یک وجب است - به همان اندازه از جانی قصاص می‌شود؛ هر چند آن مقدار همه سر او را فرا بگیرد. صورت عکس آن نیز چنین است. 11
1 - العروة الوثقی 1 208.
2 - جواهر الکلام 2 208 - 214.
3 - 298 و الحدائق الناضرة 2 385.
4 - جواهر الکلام 5 220.
5 - 195.
6 - 10 142 - 146.
7 - 13 2 - 6.
8 - 16 101 - 104.
9 - مستند الشیعة 12 216 - 220.
10 - جواهر الکلام 26 84 و 39 74.
11 - تحریر الوسیلة 2 543.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 470
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «استیعاب» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- استیعاب خمس، استیعاب مواضع سجده
- به لحاظ اعمال حج:
- استیعاب تراشیدن سر، استیعاب سعی
- به لحاظ طهارت:
- استیعاب مسح تیمم، استیعاب مسح وضو