استهلاک
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
استهلاک
استهلاک: نابود کردن نابود شدن.
واژه استهلاک در کلمات فقیهان به ویژه قدما، هم در معنای نابود کردن به کار رفته است 1 که تحت عنوان اتلاف (--» اتلاف) و قاعده اتلاف (--» قاعده اتلاف) مطرح می‌شود، و هم در مفهوم نابود شدن به سبب استحاله (--» استحاله) ،
انقلاب (--» انقلاب) و یا پخش و مستهلک شدن اجزای چیزی از نظر عرف در چیزی دیگر که غالب بر آن است.
کاربرد استهلاک در مورد استهلاک به سبب استحاله یا انقلاب در کلمات فقها اندک است و کاربرد رایج آن در مفهوم اخیر است 2 که در این جا موضوع بحث می‌باشد. این نوع استهلاک یا به جهت ناچیز بودن « مُستَهلَک » (استهلاک شده) و فزونی « مُستَهلَک فیه » (آنچه استهلاک در آن تحقّق یافته) است مانند استهلاک قطره‌ای خون در آب زیاد؛ و یا به جهت هم جنس بودن مستهلک و مستهلک فیه، مانند استهلاک قطره‌ای آب در آب بیشتر. مراد از استهلاک در بیشتر موارد به ویژه نزد متأخّران، نوع نخست است. اطلاق استهلاک بر نوع دوم، مسامحه است؛ زیرا امتزاج چیزی با هم جنس خود، موجب افزایش آن خواهد بود، نه نابودی. 3
تفاوت این نوع استهلاک با استحاله در آن است که استحاله تبدیل حقیقت چیزی به چیزی دیگر است مانند تبدیل چوب به خاکستر، ولی استهلاک، از بین رفتن عرفی چیز مستهلک شده است، نه تغییر و تبدیل ماهیّت آن. از این عنوان در باب‌های طهارت، صلات، صوم، حج و اطعمه و اشربه به مناسبت بحث شده است.
اثر استهلاک: استهلاک موجب می‌شود مستهلک، حکم اوّلی خود را از دست داده و حکم مستهلک فیه بر آن مترتّب گردد. مهم ترین موارد آن عبارت است از:
1. استهلاک چیز پاک در پاک: در جواز استفاده مجدد از آب به کار رفته برای غسل در وضو یا غسل، اختلاف است. بنا بر قول به عدم جواز، اگر چند قطره از آن آب در آبی دیگر بریزد و مستهلک گردد، از آن جهت که بر چنین آبی، آب مستعمل صدق نمی‌کند، وضو و غسل با آن جایز است 4 (--» آب مستعمل) .
غوره‌ای که چند دانه انگور در میان آن است، پس از آن که آب مجموع گرفته شد و آب انگور در آب غوره (--» آب غوره) مستهلک گشت، اگر بجوشد - بنا بر قول به نجاست آب انگور (--» آب انگور) با
جوشیدن - نجس نمی‌شود و خوردن آن حرام نمی‌باشد. 5
2. استهلاک چیز نجس در پاک: بیشتر مباحث و موارد مربوط به استهلاک درباره این نوع استهلاک است که مصادیق گوناگونی دارد:
استهلاک مایع قلیل نجس در مایع قلیل پاک: مایع قلیل به ملاقات با نجاست، نجس می‌شود؛ هر چند نجس پس از ملاقات، در مایع قلیل مستهلک شود مانند ریختن مقداری شراب در دیگ خورش. البته برخی قدما بر آنند که چنانچه خون کمی در دیگ خورش بریزد و بر اثر جوشیدن مستهلک گردد، پاک می‌شود. 6
استهلاک نجس در کثیر پاک: آب نجس با ملاقات با آب کثیر مطلق (--» آب کثیر) و مستهلک شدن در آن - بنا بر اشتراط استهلاک در حصول طهارت و کافی نبودن صرف اتّصال - پاک می‌شود 7 (--» آب مطلق) . همچنین گفته شده است مایع مضاف متنجّس جز به استهلاک پاک نمی‌گردد. 8
اگر مستهلک فیه، مضاف (--» آب مضاف) باشد، با ملاقات با نجس، نجس می‌گردد؛ هر چند نجس در آن مستهلک شود. 9
3. استهلاک مایع قلیل خبیث در مایع قلیل پاک: خون بر آمده از دندان - بنا بر طهارت خون باطن - اگر در آب دهان مستهلک گردد، فرو بردن آب دهان حرام نیست. 10
4. استهلاک از حیث اضافه و اطلاق: اگر مایع مضاف - مانند شیر - در آب مطلق (--» آب مطلق) مستهلک شود، احکام آب مطلق - مانند جواز وضو و غسل با آن - بر آن مترتّب می‌گردد. 11 در صورت عکس، حکم آن نیز عکس می‌شود. 12
5. استهلاک در تیمّم: در تیمّم شرط است که با خاک انجام شود و اگر غیر خاک با خاک مخلوط شود، تیمّم با آن جایز نیست، مگر آن که در خاک، مستهلک شده باشد. 13
6. استهلاک در نماز: از شرایط لباس نمازگزار آن است که از جنس حریر خالص
نباشد، لیکن اگر آمیزه‌ای از حریر و غیر حریر باشد، جایز است، به شرط آن که غیر حریر در حریر به گونه‌ای که عنوان ممزوج و مخلوط بر آن صادق نباشد مستهلک نشود. 14
سجده بر معدن (--» معدن) جایز نیست، مگر آن که در خاک، مستهلک شود. نظر مشهور، در این صورت، جواز است. 15
7. استهلاک در روزه: اگر روزه دار، نخ مرطوب با آب دهان را دوباره در دهان خود قرار دهد، در صورتی که رطوبت نخ در آب دهان مستهلک شود، فرو بردن آب دهان موجب بطلان روزه نمی‌شود. 16
8. استهلاک در حج: استعمال عطر - اعم از خوردن، بوییدن و بر لباس و تن زدن - بر محرم (--» احرام) حرام است، لیکن اگر مقدار کمی از آن در خوردنی مستهلک گردد، به گونه‌ای که اوصاف آن (بو، رنگ یا مزه) زایل شود، خوردن آن جایز است. 17
9. استهلاک در خوردنی و نوشیدنی: اگر چیز حرام - مانند بعضی حشرات - یا آب دهان حیوان پاک - بنا بر قول به حرمت خوردن آن - در خوردنی حلال مستهلک شود، خوردن آن به تصریح عدّه‌ای حلال است. 18
1 - المبسوط 1 233؛ السرائر 2 339 و جواهر الکلام 34 332.
2 - جواهر الکلام 36 319 و 376.
3 - التنقیح (الطهارة) 1 379.
4 - مستمسک العروة 1 236.
5 - 2 110.
6 - جواهر الکلام 36 381.
7 - العروة الوثقی 1 43.
8 - مستمسک العروة 2 48.
9 - 101 و جواهر الکلام 6 287.
10 - العروة الوثقی 1 66.
11 - جواهر الکلام 1 330.
12 - مستمسک العروة 1 118.
13 - جواهر الکلام 5 137.
14 - 8 138.
15 - 5 137.
16 - 16 - 299.
17 - 18 323.
18 - 36 376 و العروة الوثقی 2 17.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 463
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- استهلاک پاک در پاک، استهلاک در خوردنی، استهلاک در قَسَم
- به لحاظ عبادات:
- استهلاک در تیمم، استهلاک در حج، استهلاک در روزه، استهلاک در نماز
- به لحاظ محرمات:
- استهلاک سرکه در شراب، استهلاک نجس