استدراک و استثنا
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
استدراک و استثنا : دفع توهم حاصل از کلام قبل، و اخراج چیزی از حکم پیشین
«استدراک» در اصطلاح نحوی‌ها، دفع توهمی است که از کلام سابق به‌وجود آمده و ادات آن «لکن» است.
استدراک بر دو قسم است:
1. استدراک مسبوق به تقدیر؛ مانند: «إِذْ یُرِیکَهُمُ اللّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلاً وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیرًا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الأَمْرِ وَلَکِنَّ اللّهَ سَلَّمَ»؛ «(ای پیامبر یاد کن) آنگاه را که خداوند آنان ( سپاه دشمن) را در خوابت به تو اندک نشان داد و اگر ایشان را به تو بسیار نشان میداد قطعا سست میشدید و حتما در کار (جهاد) منازعه میکردید ولی خدا شما را به سلامت داشت» (انفال// 43) .
2. استدراک غیرمسبوق به تقدیر و دارای نفی ظاهری؛ مانند: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللّهَ رَمَی»؛ «و شما آنان را نکشتید بلکه خدا آنان را کشت و چون (ریگ به سوی آنان) افکندی تو نیفکندی بلکه خدا افکند» (انفال// 17) .
«استثنا» در اصطلاح نحوی‌ها بیرون‌کردن چیزی از حکم پیشین است؛ مانند: «فَسَجَدَ الْمَلآئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ ** إِلاَّ إِبْلِیسَ»؛ «پس فرشتگان همگی یکسره سجده کردند، جز ابلیس» (حجر// 30و31) .
استدراک و استثنا در صورتی از بدایع و محسّنات بدیعی شمرده می‌شوند که علاوه بر معانی لغوی، دربردارنده نوعی از انواع محاسن نیز باشند. مثلاً در آیه، «فَسَجَدَ الْمَلآئِکَةُ کُلُّهُمْ» در «إِلاَّ إِبْلِیسَ» فن احتراس به کار رفته که باعث شده است این استثنا از محسنات بدیعیه شمرده شود.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 3 : صفحه (48-51)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 301
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 284
- محیط المحیط قاموس مطول للغة العربیة : صفحه 278
- محیط المحیط قاموس مطول للغة العربیة : صفحه 86
اصطلاح‌نامه
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه استدراک و استثنا به زیرصفحه استدراک و استثنا/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.