ادوار اجتهاد

رده‌ها

(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

▼ ادوار اجتهاد

◄ اجتهاد در عصر ائمه ( ع )

◄ اجتهاد در عصر تابعین

◄ اجتهاد در عصر صحابه

توضیح مفهومی

ادوار اجتهاد : مراحل ناظر به زمان آغاز اجتهاد و روند تکاملی آن

ادوار اجتهاد، به معنای دوره‌های شکل گیری و روند تطور و تکامل اجتهاد در بستر زمان است که از اوایل قرن اول هجری آغاز شده و تا کنون ادامه دارد.

اجتهاد را می‌توان از جنبه‌های متفاوت، به ادوار گوناگون تقسیم نمود. یکی از کامل ترین تقسیمات در این مورد، تقسیمی است که در کتاب «ادوار اجتهاد» آمده و اجتهاد را در هشت دوره دسته بندی کرده است .

دوره اول، عصر پیدایش مبادی اجتهاد:

این دوره از روز ورود رسول خدا (ص) به مدینه آغاز گشت و با رحلت آن حضرت پایان یافت و حدود یازده سال به طول انجامید.

در این دوره، زمینه اجتهاد در مکه وجود نداشت، زیرا اصول و قوانین کلی اجتهاد، بعد از هجرت رسول خدا (ص) به مدینه، توسط جبرئیل بر پیامبر (ص) وحی شد، البته باب اجتهاد برای قاریان و عالمان آن زمان باز بود، اما به دلیل کم بودن فروع جدید و حضور رسول خدا (ص) و دست‌رسی مردم به ایشان، نیازی به آن نبود، هر چند در این زمان نیز، اجتهاد به رأی، مورد مذمت رسول خدا (ص) قرار می‌گرفت.

دوره دوم، عصر آمادگی و زمینه سازی برای به کارگیری اجتهاد:

دومین دوره از ادوار اجتهاد، دوره آمادگی و زمینه سازی برای به کارگیری اجتهاد بوده و دامنه آن بسی گسترده تر از دوره اول است. این دوره از روز نخست وفات پیامبر (ص) ، آغاز گردید و تا زمان غیبت کبرای امام زمان (عج) در سال 329 (هجری) ادامه داشت و حدود 318 سال به درازا کشید.

در این دوره، اجتهاد از راه منابع معتبر شرعی، مانند کتاب و سنت، در میان علما و مجتهدان وجود داشت، اما با وجود ائمه (ع) ، شیعه نیاز چندانی به آن نداشت و در جاهایی که ائمه حضور نداشتند، مردم توسط آنها به بعضی از اصحاب رجوع داده می‌شدند. در این دوره، ائمه (ع) اصحاب را به تفریع فروع بر اصول امر می‌کردند و همین امر، دلیل گسترش علم اصول و در نهایت، اجتهاد گردید. در این دوره، امامان (ع) اجتهاد به رأی را به شدت سرزنش می‌کردند .

دوره سوم، عصر تدوین قواعد اصولی و عناصر مشترک اجتهادی:

سومین دوره اجتهاد، دوره تدوین قواعد اصولی و عناصر مشترک اجتهادی، به گونه علمی و فنی است. این دوره در میان شیعه، از زمان مجتهد بزرگ ' ابو محمد حسن بن علی حذا عمانی ' معروف به ' ابن ابی عقیل ' (متولد 329 هجری) معاصر ' کلینی ' آغاز گردید و تا زمان ' شیخ طوسی ' ادامه یافت و حدود چهل سال به طول انجامید.

این دوره در میان اهل سنت، بنا بر نظر مورخ بزرگ ' ابن خلکان '، از زمان ' قاضی ابو یوسف ' و بنا به نظر بعضی دیگر، مانند ' ابن خلدون '، از زمان ' محمد بن ادریس شافعی ' آغاز شد و تا کنون ادامه دارد.

در این خصوص، فرق بین شیعه و اهل سنت در این است که شیعه پس از گذشت چهل سال از تدوین قواعد اصولی و عناصر مشترک آن اقدام به استفاده از قواعد ـ توسط کسانی همانند ' شیخ طوسی ' ـ در دامنه‌ای وسیع، نموده است، اما در بین اهل سنت، این اصول پیش از تدوین به کار گرفته شد، زیرا آنان زودتر از شیعه به اجتهاد نیاز پیدا نمودند.

دوره چهارم، عصر به کار گیری عناصر مشترک اجتهاد در منابع:

چهارمین دوره اجتهاد، دوره به کار گیری و عمل به قواعد اصولی و عناصر مشترک اجتهادی، در دامنه‌ای وسیع، در منابع معتبر شرعی است. این دوره از زمان ' شیخ طوسی ' آغاز گشت و تا زمان نوه وی ' ابن ادریس ' ادامه یافت و حدود یک قرن و نیم طول کشید.

' شیخ طوسی ' در اوایل این دوره، اجتهاد را به صورت عملی، در اصول احکام و قوانین آن به کار گرفت و فروع تازه را به اصول برگرداند و قوانین کلی را بر مصادیق خارجی منطبق ساخت که این امر سبب گسترش فروع فقهی گردید .

دوره پنجم، عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهاد:

این دوره در نزد شیعه، دوره توسعه و گسترش استدلال در بحث‌های اجتهادی بوده است و از زمان ' ابن ادریس ' شروع شد و تا زمان ' وحید بهبهانی ' ادامه داشت و حدود 615 سال به طول انجامید.

اما در این دوره، باب اجتهاد بر عالمان اهل سنت بسته بود و مردم به فتاوای علمای پیشین عمل می‌نمودند و تنها عده کمی از علمای آنها به اجتهاد می‌پرداختند.

این دوره نزد شیعه، دوره‌ای سرشار از بحث‌های استدلالی گسترده و نقد و تحلیل‌های نوین در آرا و نظریات عالمان و مجتهدان بوده است، هر چند مانند دوره‌های قبل، به بررسی سند و دلالت اخبار و روایات نیز می‌پرداختند .

دوره ششم، عصر تکامل اجتهاد:

این دوره که دوره تکامل نامیده شده است، از زمان استاد کل ' وحید بهبهانی ' (متوفی 1205 هجری) آغاز گشت و تا زمان ' شیخ مرتضی انصاری ' ادامه داشت .

حوزه‌های علمیه، در طول این دوره، شاهد جنبش و تکامل در بحث‌های اجتهادی بود و از آن جا که اصولیون و مجتهدان این دوره، به تحقیقات کاملی دست زده بودند، فقه اجتهادی هماهنگ با شرایط آن زمان، به اوج شکوفایی خود رسید و اخباری گری که قدرتی پیدا کرده بود، در این دوره شکست خورد .

دوره هفتم، عصر ژرف اندیشی در بحث‌های اجتهادی:

این دوره اجتهاد، ویژگی‌های خاصی دارد که سبب تمایز آن از ادوار پیشین گردیده است. در این زمان، مباحث و مسایل اجتهادی، تحول چشم گیری یافته و از دقت و ژرف اندیشی ویژه‌ای برخوردار گردید و از لحاظ دقت در استدلال، به تکامل و تطور رسید. این دوره از زمان استاد فقیهان و مجتهدان ' شیخ مرتضی انصاری ' شروع شد و تا زمان حضرت امام خمینی (ره) ادامه یافت .

دوره هشتم، عصر کاربرد فراگیر اجتهاد نوین:

این دوره، دوره کلیت کاربرد اجتهاد با شیوه نوین آن در برابر رویدادها است، که با همت مجتهد و فقیه برجسته قرن، حضرت ' امام خمینی ' (ره) و با تشکیل حکومت اسلامی آغاز شد و هم چنان ادامه دارد.

در این دوره، فقه از چارچوب‌های محصور کننده رها گردید و شیوه‌های نوین استنباطی جای گزین آن شد و با تشکیل حکومت اسلامی، فقه وارد صحنه اداره جامعه گردید و جنبه‌های اجتماعی و حکومتی و برنامه ریزی‌های جهانی در آن به وجود آمد .

منابع

1. ادوار اجتهاد : صفحه 37
2. فرهنگ نامه اصول فقه

اصطلاح‌نامه

اعم

تاریخ اجتهاد

اخص

اجتهاد در عصر ائمه ( ع )، اجتهاد در عصر تابعین، اجتهاد در عصر صحابه

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه ادوار اجتهاد به زیرصفحه ادوار اجتهاد/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• ادوار اجتهاد : صفحه 1، 37، 41، (87-89)، 217، 249، 263، 277، 291، 407
• دروس فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 55