اختلاف مصاحف
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اختلاف مصاحف : اختلاف مصحف‌های قرآن و عوامل آن
مسلمانان با توجه به اهمیت و منزلت قرآن کریم، از همان سال‌های آغازین وحی، به کتابت قرآن کریم اقدام کردند؛ تا جایی که در دوران حیات رسول گرامی اسلام (ص) مصحف‌های مختلفی پدید آمد.
این حرکت با رحلت حضرت رسول گرامی (ص) با اهمیت بیشتری ادامه یافت و بزرگان اصحاب به میزان علم و درصد اهتمامشان به قرآن، مستقیم یا غیر مستقیم به این امر مهم پرداختند؛ امّا وجود عواملی سبب اختلاف مصاحف شد که برخی از این عوامل عبارتند از:
1. ابتدایی بودن خط، و عدم آشنایی عرب‌ها با فنون و مهارت‌های خط و نگارش و علامت‌گذاری حرکات و امثال آن.
2. کم بودن دقت و اهتمام افراد در کتابت.
3. ناتوانی بسیاری از مسلمانان غیر عرب در تلفظ درست کلمات قرآن.
4. وجود لهجه‌های خاص و مختلف خود عرب‌های مسلمان.
5. گرایش‌های خاص بعضی از قاریان بزرگ. عده‌ای از آنان حتی تبدیل کلمات قرآن به لغات مترادف و معادل را تجویز می‌کردند.
این عوامل، سبب اختلاف مصاحف در کیفیت ضبط و قرائت، میزان اشتمال بر آیات و سوره‌ها، و اختلاف در ترتیب سوره‌ها شد. این اختلاف‌ها با گذشت زمان به موضع‌گیری اصحاب در مقابل یکدیگر انجامید.
در دوره خلافت عثمان برای حل این مشکل، اقداماتی صورت گرفت که تا حد زیادی این مشکل را برطرف کرد؛ امّا حتی خود این مصحف‌ها نیز به طور کامل یکدست نبود؛ تا جایی که یکی از این مصحف‌ها (مصحف مدینه) را ملاک و حجت دیگر مصاحف عثمانی قرار دادند.
محور این اختلافات عبارت بود از:
1. اختلاف رسم‌الخط آن‌ها با رسم‌الخط معمول در حذف و تغییر پاره‌ای از حروف در بعضی از کلمات.
2. اختلاف در نحوه ضبط و کتابت یک کلمه در مصاحف مختلف و حتی در خود یک مصحف.
گاهی این اختلافات را تا هفت هزار مورد برشمرده‌اند.
امّا توجه به دو نکته ضروری است:
1. اختلاف یا خطا در املای مصحف، چیزی از اعتبار و قداست قرآن نکاسته است؛ زیرا ملاک «قرآن» بودن آیات و کلمات همان است که قرائت می‌شود، نه آن چیزی که کتابت می‌شود؛ و قرآن از این نظر فاقد اختلاف است. مسلمانان علی‌رغم آگاهی از چنین اختلاف‌ها و لغزش‌های نگارشی، به اصلاح آن اقدام نکردند. راز این مسئله، بستن راه هر گونه دخل و تصرف در قرآن کریم چه با سوءنیت و چه با حسن‌نیت بوده است؛ به گونه‌ای که حتی امروزه در کتابت قرآن از این رسم‌الخط با همه ویژگی‌هایش استفاده می‌شود، که نمونه آن قرآن کریم به خط «عثمان طه» است.
2. عده‌ای از محققان به جای پذیرفتن وجود چنین لغزش‌هایی در نگارش مصاحف و طبیعی جلوه دادن آن، به توجیهاتی دست زده‌اند؛ مثلاً از جمله پنداشته‌اند که رسم‌الخط مصحف به امر خاص پیامبر (ص) بوده است، و نویسندگان اولیه دخالتی در نحوه نوشتن کلمات و آیات نداشته‌اند، و در پس این غلط‌های املایی، سرّ و حکمتی نهفته است که جز خدا کسی از آن آگاه نیست.
و یا گفته شده مصاحف عثمانی بدان جهت بدون نقطه و اعراب و علائمِ نشان دهنده قرائات نگارش یافته بود که بتواند نسبت به قرائاتِ مختلف و معتبر انعطاف پذیر باشد. مثلاً کلمه «تَبَیَّنُوا» در آیه: «اِن جائَکُم فاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا» (حجرات//6) بدون نقطه نگارش یافت تا قرائت آن به صورت «فَتَثَبَّتُوا» ممکن باشد، یا آیه «فَتَلَقّی آدَمَ مِن رَبِّه کَلماتٍ» (بقره//37) مانند سایر آیات دیگر، عاری از علائم اعراب بوده که در قرائت مشهور «آدم» به رفع و «کلمات» بعنوان مفعولٌ به و به جَرّ خوانده می‌شود، و برای آن که این آیه نسبت به قرائت دیگر -که طبق آن، «آدم» به نصب و «کلمات» به رفع خوانده شده است- انعطاف پذیر باشد، بدون اعراب نگارش یافت، و می‌گویند: رسول خدا (ص) به هر دو صورت قرائت کرده، و یا آنکه در حضور او به هر دو صورت قرائت شد و آن حضرت نیز آن دو را تقریر و تأیید فرمودند.
نیز ر.ک:مصاحف عثمانی، توحید مصاحف، احراق مصاحف.
منابع
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (331-400)
- تاریخ قرآن : صفحه 448
- رسم المصحف العثمانی : صفحه (693-710)
- تاریخ القرآن و غرائب رسمه و حکمه : صفحه 95
اصطلاح‌نامه
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اختلاف مصاحف به زیرصفحه اختلاف مصاحف/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.