احتیاط ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
احتیاط: عملِ موجب فراغ ذمّه مکلّف از تکلیف هنگام شک در فراغ. 1
احتیاط عبارت است از عمل به گونه‌ای که موجب یقین به ادای تکلیف واقعی شود.
احتیاط از دو جنبه فقهی و اصولی مورد بحث قرار گرفته است: جنبه فقهی آن در باب اجتهاد و تقلید، حدود و قصاص و جنبه اصولی آن در بحث اصول عملیّه مطرح شده است که جنبه اخیر در ذیل مدخل اصل احتیاط می‌آید (--' اصل احتیاط) .
قلمرو: قلمرو احتیاط هم عبادات است و هم معاملات. احتیاط در عبادات یا مستلزم تکرار عمل است مانند این که
________________________________________
271
نماز واجب، میان قصر و اتمام یا ظهر و عصر مردّد باشد و مکلّف هر دو را به جا آورد، یا مستلزم آن نیست مانند تردد بین وجوب و استحباب دعا هنگام رؤیت هلال. به مشهور قدما نسبت داده شده که عبادت کسی که یکی از دو راه اجتهاد یا تقلید را نپیموده، باطل است 2، لیکن نظر معروف فقهای معاصر و نزدیک به عصر ما، صحّت راه سوم یعنی احتیاط در عبادات است، مشروط بر آن که مستلزم تکرار عمل نشود. 3 در صحّت احتیاط در فرض استلزام تکرار، اختلاف است. 4
قلمرو احتیاط در معاملات، گسترده است؛ به این معنا که شامل همه اعمال و افعالی که قصد قربت در آن‌ها معتبر نیست (--' توصّلی) می‌شود مانند طهارت و نجاست، عقود و ایقاعات. در غیر عقود و ایقاعات احتیاط جایز است 5 مانند آن که چیز نجس را - به خاطر شک در پاک شدن آن با یک بار شستن - دو بار بشوید.
در عقود و ایقاعات، هر چند بعضی در جواز احتیاط - به دلیل تنافی آن با جزمی که در انشاء (--' انشاء) معتبر است - مناقشه کرده‌اند، لیکن معروف بین فقهایی که متعرّض مسأله شده‌اند، جواز آن است. 6
حکم تکلیفی: معروف بین فقیهان معاصر این است که احتیاط همچون اجتهاد و تقلید، واجب تخییری (--' وجوب تخییری) است؛ بدین معنا که مکلّف در گزینش یکی از سه راه یاد شده مخیّر است 7، لیکن در خود مسأله جواز و عدم جواز احتیاط، باید یا مجتهد باشد یا مقلّد. 8
اقسام: احتیاط از دو حیث قابل تقسیم است: از حیث مورد که به احتیاط در فعل مانند احتمال وجوب فعل با قطع به عدم حرمت آن، احتیاط در ترک مانند احتمال حرمت فعل با قطع به عدم وجوب آن و احتیاط در جمع میان فعل و ترک با تکرار مانند تردد نماز واجب بین قصر و اتمام، تقسیم می‌شود. احتیاط همچنین
________________________________________
272
از حیث الزام آور بودن و عدم آن، به واجب (--' احتیاط واجب) و مستحب (--' احتیاط مستحب) تقسیم می‌گردد. 9
1 و 2 - مستمسک العروة 1 6.
3 - العروة الوثقی 1 4.
4 - مستمسک العروة 1 8.
5 - تفصیل الشریعة (اجتهاد و تقلید) 1 21.
6 - العروة الوثقی 1 3 و تفصیل الشریعة (اجتهاد و تقلید) 1 20 - 21.
7 - العروة الوثقی 1 3.
8 - 4.
9 - 3 - 4.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 270
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- احتیاط در ترک، احتیاط در جمع دو امر، احتیاط در زمان فحص از مجتهد، احتیاط در فعل، احتیاط مستحب، احتیاط واجب، احتیاطات اعلم
وابسته
- احوط، اصل احتیاط ( فقه )، امر و نهی امور احتیاطی، تشخیص موارد احتیاط، تقوا ( فقه )، زهد ( فقه )، عمل به احتیاط، نماز احتیاط، ورع ( فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه احتیاط ( فقه ) به زیرصفحه احتیاط ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==index.php?catid=50