آیه رد مجبره
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
آیه رد مجبره : آیه‌های مورد استناد برای ردّ نظریه جبرگرایان
در باره مجبور یا مختار بودن انسان‌ها در میان متکلمان مسلمان سه نظریه وجود دارد؛ برخی به جبر گراییده و برخی به تفویض متمایل شده و دسته سوم نظریه «امر بین الأمرین» را اختیار کرده‌اند. مجبّره، وصف برای عموم فرقه هایی است که بندگان را فاعل مختار ندانسته و افعال را از بندگان نفی می‌کنند، مانند: حهمیه، نجاریه، کُلابیه، اهل حدیث و اشاعره.
هر یک از قائلان به جبر و تفویض و امر بین الامرین برای اثبات نظر خود به آیاتی از قرآن تمسک کرده، و در مقابل، آیه یا آیاتی در ردّ نظر یا نظریه‌های مقابل ذکر کرده‌اند. آیاتی که مخالفان نظریه جبر، در ردّ بر این نظر اقامه کرده‌اند به آیات ردّ مجبّره موسوم‌اند. یکی از این آیات، آیه 99 سوره شعراء است: «وَ ما أَضَلَّنا إِلَّا الْمُجْرِمُون»؛ «اما کسی جز مجرمان ما را گمراه نکرد».
این آیه و آیات قبل و بعد از آن، به گفتگوهای سرزنش بار و عتاب آمیزی که با گروهی گمراه و اهل دوزخ میشود پرداخته است: «و به آنها گفته میشود کجا هستند معبودهایی را که پیوسته عبادت میکردید؟ آیا آنها در برابر این شدائد و سختیها که اکنون با آن روبرو هستید شما را یاری می‌کنند؟ ! یا میتوانند کسی را به یاری شما دعوت کنند، و یا حتی کسی به یاری خود آنها می‌آید'؟ ! در این هنگام همه معبودان را جمع کرده با عابدان گمراهشان به دوزخ میافکنند، و همچنین لشکریان ابلیس عموماً. آنها (عابدان گمراه) در جهنم به مخاصمه و جدال پرداخته، میگویند: به خدا سوگند ما در گمراهی آشکاری بودیم، زیرا شما معبودان دروغین را با پروردگار عالمیان برابر میپنداشتیم! اما هیچکس ما را گمراه نکرد مگر مجرمان، (ولی افسوس که امروز) شفاعت کنندگانی برای ما وجود ندارد، و نه دوست گرم و پر محبتی (که بتواند ما را یاری کند) اگر بار دیگر به دنیا برگردیم از مؤمنان خواهیم بود!» (شعراء//92-102) . در آیه 99 این سوره، اضلال و گمراه کردن بندگان، به غیر خدا نسبت داده شده و این امر، با استناد همه افعال به خداوند- که مجبّره به آن قائل هستند- ناسازگار است.
یکی دیگر از آیات مورد استناد علیه مجبّره، آیه 96 سوره صافات است: «وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ»؛ «خداوند، هم شما را آفریده و هم بتهایی را که میسازید».
فخر رازی می‌گوید جمهور اشاعره این آیه را دلیل بر اعتقاد خود (قول به جبر) دانسته‌اند و اینکه افعال بندگان، مخلوق خداوند است زیرا دانشمندان علم نحو اتفاق نظر دارند که لفظ «ما» و آنچه بعد از آن می‌آید در تقدیر مصدر است، بر این اساس معنای آیه این است که خداوند، هم شما و هم اعمالتان را آفریده است. اما پس از آن اشکالات متعددی بر این استدلال ذکر کرده و به قوت اشکالات اعتراف کرده و دلالت آیه بر ادعای اشاعره را نمی‌پذیرد. از جمله این اشکالات آن است که در آیه قبل می‌فرماید: «أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ»؛ «آیا چیزهایی را می‌پرستید که خود تراشیده‌اید؟ » در این آیه عبادت و تراشیدن را به خود بندگان نسبت داده، و اگر فعل خدا بود نبایستی به بندگان نسبت داده می‌شد. از طرف دیگر خداوند آنها را بر عبادت بتان توبیخ می‌کند، در حالی که اگر آنها فاعل افعال خود نبودند توبیخ آنها صحیح نبود. پس این آیه نه تنها، مؤیّد قول مجبره نیست بلکه علیه آنها است.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 255
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 17 : صفحه 150
- تفسیر نمونه جلد 15 : صفحه 270
- تفسیر نمونه جلد 19 : صفحه 100
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 8 : صفحه 703
- التفسیر الکبیر جلد 26 : صفحه 343
- البدء و التأریخ جلد 5 : صفحه 146
- الملل و النحل جلد 1 : صفحه 95
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه رد مجبره به زیرصفحه آیه رد مجبره/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.