آیات صفت حیاء
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیات صفت حیاء : آیات مشتمل بر صفت حیا در مورد خداوند
در قرآن کریم، صفت حیا به صورت اثباتی در مورد خداوند استعمال نشده، ولی در دو آیه، به صورت سلبی آمده، یعنی ترک برخی افعال توسط خداوند- به سبب حیا کردن- را مردود شمرده است:
1. «إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقِینَ»؛ «خداوند از اینکه مثال (به موجودات ظاهرا کوچکی مانند) پشه و حتی بالاتر از آن بزند شرم نمیکند (در این میان) آنها که ایمان آوردهاند میدانند حقیقتی است از طرف پروردگارشان، و اما آنها که راه کفر را پیمودهاند (این موضوع را بهانه کرده) و میگویند منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟ ! (آری) خدا جمع زیادی را با آن گمراه و عده کثیری را هدایت می‌کند ولی تنها فاسقان را با آن گمراه میسازد» (بقره// 26) .
2. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللَّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیماً»؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید! در بیوت پیامبر داخل نشوید مگر به شما اجازه برای صرف غذا داده شود (مشروط بر اینکه قبل از موعد نیائید و) در انتظار وقت غذا ننشینید، اما هنگامی که دعوت شدید داخل شوید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید، و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشینید، این عمل پیامبر را ناراحت میکرد ولی او از شما شرم می‌کند، اما خداوند از (بیان) حق شرم ندارد، و هنگامی که چیزی از وسائل زندگی (به عنوان عاریت) از آنها (همسران پیامبر) میخواهید از پشت پرده بخواهید، این کار دلهای شما و آنها را پاکتر میدارد، و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود در آورید که این کار نزد خدا عظیم است» (احزاب// 53) .
حیا در مورد انسان نوعی انفعال نفسانی و به معنای شرم، آزرم، گرفتگی نفس از چیزی و ترک آن به خاطر ترس از سرزنش است. و این معنا به طور قطع در مورد خداوند- که منزه از هر گونه نقص و تاثیر پذیری از غیر است- جاری نیست از این رو در تبیین این آیات به تکاپو افتاده‌اند. سیوطی به علما نسبت می‌دهد که هر صفتی که اتصاف خداوند به آن به نحو حقیقت، محال باشد، در صورت استعمال در نصوص بایستی به لوازم آن صفت- که اختصاص به ممکنات و موجودات مادی ندارد- تفسیر گردد. وی کلام فخر رازی در این مورد را چنین حکایت می‌کند: همه اعراض نفسانی - یعنی رحمت و فرح و سرور و غضب و حیاء و مکر و استهزاء- دارای مبادی و غایات هستند، مثلاً مبدأ غضب، غلیان خون در قلب است، و غایت آن، اراده ضرر رساندن به فرد مورد غضب است، پس لفظ غضب در حق خداوند بر مبادی آن، یعنی غلیان خون در قلب حمل نمی‌شود، بلکه بر غرض آن- که اراده اضرار است- حمل می‌شود، و همچنین، مبدأ حیاء- یعنی انکسار حاصل در نفس- در مورد خداوند منتفی است اما غرض و غایت آن- که همان ترک فعل است- در مورد خداوند هم جاری است. پس وقتی می‌گوییم خداوند از فلان کار حیا می‌کند یعنی آن را انجام نمی‌دهد.
صاحب کتاب ~التحقیق فی کلمات القرآن الکریم~ هم پس از نقل کلمات اهل لغت در هم ریشه بودنِ استحیاء و حیات، استحیاء را به معنای حفظ نفس از ضعف و نقص، و دوری از عیب و هر نوع زشتی، و طلب سلامتی و مطلق حیات، و ضد وقاحت می‌داند، و در باره دو آیه فوق می‌گوید: از آنجا که حق، دارای کمال و سلامت و حیات است، و هیچ نقطه ضعف و عیبی در آن نیست که موجب استحیاء گردد، پس استحیاء در مورد ترک حق روا است نه در ذکر حق.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 23
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه (78-80)
- التحقیق فی کلمات القرآن جلد 2 : صفحه 338
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 1 : صفحه 165
- اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد جلد 1 : صفحه 251
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیات صفت حیاء» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیات صفت حیاء به زیرصفحه آیات صفت حیاء/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.