آیات الاحکام ( فقه)
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
آیات الاحکام
آیاتُ الاحکام: آیات در بر دارنده احکام شرعی.
آیات الاحکام از جهات گوناگون
قابل تقسیم است که به نمونه هایی از آن‌ها اشاره می‌شود.
1. از جهت نوع دلالت بر حکم: دلالت بعضی آیات بر حکم شرعی به نحو استقلال است مانند « اَحَلَّ اللهُ البَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا » 1 که بیع را حلال و ربا را حرام می‌داند، ولی دلالت بعضی دیگر به نحو انضمام است مانند « وَ فِصالُهُ فی عامَینِ » 2 که مدّت زمان شیرخوارگی را دو سال می‌داند و به ضمیمه آیه « وَ حَملُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهراً » 3 به دست می‌آید که کمترین زمان حمل، شش ماه است؛ زیرا مدّت دوران آبستنی و شیرخوارگی را سی ماه دانسته است.
از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد مانند « اَقیموُا الصَّلاةَ » 4 و بعضی به هیئت اِخبار مانند « حُرِّمَت عَلَیکُمُ المَیتَةُ ». 5
2. از جهت حکم مورد دلالت آیه: مدلول برخی آیات، حکم تکلیفی است مانند وجوب روزه و حرمت خوردن مردار که به ترتیب از آیه «... کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ » 6 و آیه « حُرِّمَت عَلَیکُمُ المَیتَةُ » 7 استفاده می‌شود، و مدلول برخی دیگر، حکم وضعی است مانند بطلان روزه در حال مرض یا سفر که از آیه «... وَ مَن کَانَ مَریضاً اَو عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةُ مِن أَیَامٍ أُخَرَ » 8 استفاده شده است. بعضی آیات متضمّن احکام و قواعد کلّی است مانند قاعده عسر و حرج که از آیه‌های « مَا جَعَلَ عَلَیکُم فِی الدّینِ مِن حَرَج » 9 و « یُریدُ اللهُ بِکُمُ الیُسرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ العُسرَ » 10 استفاده شده است.
بعضی آیات ارشاد به حکم عقل است مانند « وَ اَطیعُوا اللهَ وَ الرَّسُولَ » 11، و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است مانند « یا اَیُّهَا الذینَ آمَنُوا أَوفُوا بالعُقُود ». 12
از سوی دیگر، بعضی آیات بیانگر ادب معاشرت مؤمنان با رسول خدا صلّی الله علیه و آله است مانند « یا اَیُّهَا الذینَ آمَنُوا لا تَرفَعُوا اَصواتَکُم فَوقَ صَوتِ النَّبیِّ » 13، ولی بعضی دیگر، چگونگی روابط اجتماعی مؤمنان و حدود و اصول همزیستی سالم و برادرانه را در جامعه
اسلامی بیان می‌کند مانند « یا اَیُّهَا الذینَ آمَنُوا اِجتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ اِنَّ بَعضَ الظَّنِّ اِثمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغتَب بَعضُکُم بَعضاً » 14 که به دوری از سوء ظنّ، تجسّس در امور دیگران و غیبت امر می‌کند.
تعداد: به قول مشهور، تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است و حتی برخی مفسّران، کتاب خود را بر همین اساس نام نهاده‌اند مانند « النهایة فی تفسیر خمسمأة آیة » نوشته « ابن متوّج بحرانی ». 15 ممکن است مراد آنان از این رقم، تقریبی باشد.
جایگاه استنباطی: قرآن کریم، نخستین و معتبر ترین منبع شریعت مقدّس، بلکه - از آن جهت که سنّت، تبیین کننده و شارح کتاب الهی است نه منبعی در عرض آن - تنها مصدر شریعت به شمار می‌رود.
علاوه بر این، قرآن میزان سنجش روایات و مشروعیّت شرایطی است که در عقد ذکر می‌شود، یعنی آن بخش از روایات یا شرایط عقد که منطبق بر کتاب الهی باشد، پذیرفته و هر آن چه مخالف آن باشد، مورد عمل قرار نمی‌گیرد. از این رو، فقیهان در بحث اجتهاد و قضاء، شناخت آیات الاحکام را از شرایط اجتهاد دانسته‌اند.
برای تحقّق همین هدف، فقیهان از دیرباز به موضوع آیات الاحکام توجّهی ویژه داشته، در معرّفی، تفسیر و میزان دلالت آن‌ها، کتاب‌های فراوانی نوشته‌اند. نخستین دانشمندی که در این موضوع کتاب نگاشته، « محمّد بن سائب کلبی » از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السّلام است. کتاب‌های « فقه القرآن »، « کنز العرفان فی فقه القرآن » و « زبدة البیان فی احکام القرآن » به ترتیب، نوشته « قطب الدین راوندی »، « فاضل مقداد » و « مقدّس اردبیلی »، نمونه هایی از کتاب‌های آیات الاحکام است.
تنظیم و تفسیر آیات الاحکام، به شیوه‌های گوناگون صورت گرفته که شیوه رایج، بر اساس ابواب فقهی است.
1- بقره 275.
2 - لقمان 14.
3 - احقاف 15.
4 - بقره 43.
5 - مائده 3.
6 - بقره 183.
7 - مائده 3.
8 - بقره 185.
9 - حج 78.
10 - بقره 185.
11 - آل عمران 132.
12 - مائده 1.
13 - حجرات 2.
14 - 12.
15 - کنز العرفان 1 30.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 153
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- آیات تبری، آیات عبادات ( عام )، آیات عذاب ( فقه )، آیات معاملات، آیات ولایت فقیه، آیه ابطال، آیه انذار ( فقه )، آیه اهله، آیه تأسی، آیه تحیت، آیه حبط، آیه حجاب ( فقه )، آیه حیض ( فقه )، آیه راسخین ( فقه )، آیه رضاع ( فقه )، آیه رکون، آیه زینت، آیه سخره، آیه عیسی، آیه غض ( فقه )، آیه مباهله ( فقه )، آیه ملک، آیه میراث ( فقه )، آیه نباء، آیه نزول، آیه نفی حرج، آیه نفی سبیل ( فقه )
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیات الاحکام ( فقه) به زیرصفحه آیات الاحکام ( فقه)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==magshow.php?kind=179