متشابه (محکم)
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
متشابه (محکم) : کلام فاقد معنای واضح، و پذیرای احتمالات مختلف
«متشابه» اسم فاعل از باب تفاعل به معنای همگونی، هم‌سانی و همانندی میان دو چیز است. در ~المفردات فی غریب القرآن~ راغب اصفهانی چنین آمده است: «الشِبه (بکسر الشین المشددة) و الشَبه (بفتحها) و الشبیه، حقیقتها فی المماثلة من جهة الکیفیة کاللون و الطعم و العدالة و الظلم. و الشبهةُ هو أن لایتمیّز أحد الشیئین من الآخر لما بینهما من التشابه، عیناً کان او معناً، قال تعالی: و أُتُوا به متشابهاً… ».
همه آیات قرآن، از نظر بیان حقایق، فصاحت و بلاغت و اعجاز، شبیه یکدیگرند؛ یعنی متشابه‌اند؛ چنان‌که در سوره زمر آیه 23 آمده است: «کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ… ».
اما در اصطلاح علوم قرآنی واژه 'متشابه' مشترک لفظی است. گاهی، مراد از متشابه، آن دسته از مضامین قرآنی است که در دو یا چند جای قرآن با ساختار واحد یا مشابه تکرار شده است. و گاهی مراد از آن، عباراتی از قرآن کریم است که معنای واحد و روشنی نداشته و احتمالات مختلفی برای آن متصور است، که با رجوع به آیات دیگر و سایر قرائن، می‌توان معنای صحیح آن را کشف کرد. متشابه، در این کاربرد، مقابل 'محکم' است.
برای متشابه در کاربرد اخیر، تعاریف بسیاری ذکر شده است؛ برخی از آنها به این شرح است:
1. لفظی است که احتمال معانی متعددی در آن داده شود و جدا کردن آنها و تشخیص مراد واقعی ممکن نباشد و تأویل‌های مختلفی داشته باشد.
2. متشابه خودش بیانگر خودش نیست؛ بلکه به بیان و دلیل نیاز دارد.
3. مقصود متشابه، ظاهر و آشکار نیست و به دلیل دیگر احتیاج دارد و از آن رو آن را متشابه می‌گویند که در آن احتمال معانی مختلف داده می‌شود و تشخیص مقصود به خاطر تشابه آنها به یکدیگر، مشکل است.
4. به آیاتی می‌گویند که معانی آن فهمیده نمی‌شود؛ مگر با تأویل و انصراف از ظاهر.
5. آیاتی هستند که معانی ظاهری آنها مراد نیست؛ بلکه مراد واقعی، تأویلی است که از آنها صورت می‌گیرد و جز خدا نمی‌داند و برای بشر راهی به آنها نیست. به این گونه آیات باید ایمان آورد، ولی از پیروی و عمل به آنها خودداری کرد. این نظر از آنِ اهل‌سنّت است و شیعه معتقد است تأویل آیات متشابه را پیغمبر (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز می‌دانند.
6. آیاتی هستند که در باره صفات الهی و ویژگی انبیا (ع) سخن می‌گویند.
7. آیاتی است که بر یهودیان متشابه شده بود، و همان حروف مقطعه اوایل برخی ازسوره‌ها است.
8. آیات منسوخی هستند که ایمان به آنها لازم است؛ ولی به آنها عمل نمی‌شود.
9. چیزی است که شناختن و فهمیدن آن ممکن نباشد؛ مانند آیاتی که ساعت قیامت، آمدن باران و… را بیان می‌کنند.
10. متشابه یعنی آن دسته از قصص انبیا که با الفاظ متفاوت در سوره‌های متعدد تکرار شده و الفاظ آن شبیه هم هستند.
11. آن است که تفسیرش به خاطر تشابه به آیه‌ای دیگر آسان نیست؛ چه تشابه در لفظ باشد یا در معنا.
12. آن است که معنای آن معقول و قابل فهم نباشد و عقل آن را درک نکند.
13. آیاتی است که به تنهایی نمی‌توانند پیام مورد نظر را منتقل کنند؛ مگر با عرضه کردن به محکمات.
برای نقد وجوه یاد شده در تعریف متشابه، ر.ک:~تفسیر المیزان~، ج3، [[ذیل آیه هفتم آل عمران.
نکاتی در باره متشابه:
1. کلمه متشابه در قرآن کریم چندین بار و به دو معنای اصطلاحی و لغوی به کار رفته است. برای معنای لغوی]]، از آیات 25 سوره بقره و 23 سوره زمر، و برای معنای اصطلاحی، [[از آیه 7 سوره آل‌عمران می‌توان نام برد.
2. متشابه]]، در افاده مدلول خود استقلال ندارد ولی با ارجاع به محکمات روشن خواهد شد، [[نه این‌که هیچ راهی برای فهم مدلول آن در دسترس نباشد.
3. محکم و متشابه]]، امری نسبی است، [[ممکن است آیه‌ای نسبت به شخصی محکم و نسبت به دیگری متشابه باشد.
4. امام هشتم (ع) فرمودند: کسی که متشابه قرآن را به محکم آن ردّ کند]]، [[به راه راست هدایت یافته است.
5. بنابر آنچه گفته شد]]، در قرآن مجید آیه‌ای نداریم که هیچ‌گونه دسترسی به مراد واقعی‌اش نباشد، و آیات قرآنی یا بی‌واسطه محکمند (مانند خود محکمات) یا باواسطه (مانند متشابهات) . اما حروف مقطعه در ابتدای برخی سوره‌ها، اصلاً مدلول لفظی ندارند، [[لذا از مقسم محکم و متشابه خارجند.
6. در آیه 1 سوره هود می‌فرماید: «کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ»]]، مراد از إحکام، [[استوار و غیر قابل خلل و بطلان بودن کتاب (قرآن) است.
7. حکمت و فایده وجود متشابهات در قرآن می‌تواند یکی از امور ذیل باشد:
أ. انس ذهن بشر به امور مادی و محسوس]]، به گونه‌ای که در مواجهه با آیاتی مانند: «'''یدالله فوق أیدیهم'''»، «'''إنَّ رَبَّکَ لَبِالمِرصادِ'''»، «'''الرحمنُ عَلَی العرشِ استَوَی'''»، [[و «جاءَ رَبُّکَ» ابتدا اوصاف و خواص اجسام به ذهن می‌آید و پس از تأمل در آیاتی مانند: «لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ» معانی متبادر اوّلی از ذهن زائل می‌شود. به این ترتیب]]، نقص از طرف شنونده است، [[نه از کلام خداوند.
ب) اگر همه آیات قرآن محکم بود]]، [[نیاز به تدبر و نظر دقیق به آن مرتفع می‌شد و فضل دانایان بر نادانان آشکار نمی‌شد. از این باب بوده است که بزرگانی فلسفه وجود متشابه در قرآن را رجوع به اهل بیت (ع) و تمسک به ولایت و امامت دانسته‌اند.
ج) متشابهات سبب تازگی و سرزنده بودن قرآن برای همیشه است. سبب این‌که در هر عصری برای قرآن]]، تفسیر جدید نوشته می‌شود، [[همین وجود متشابهات است.
در باره تعداد متشابهات در قرآن میان دانشمندان اختلاف است]]، این اختلاف ناشی از نسبی بودن مفهوم تشابه است. در حالی که جلال‌الدین سیوطی تعداد متشابهات قرآن را بالغ بر پانصد مورد می‌داند، قاضی عبدالجبار تعداد آنها را 875 مورد و استاد معرفت تعداد آن را پس از حذف مکررات، [[حدود دویست مورد می‌داند.
نیز ر.ک: محکم و متشابه]]، آیات متشابه.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 69
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 3
- التبیان فی تفسیر القرآن جلد 1 : صفحه 9
- تفسیر نمونه جلد 2 : صفحه 433
- تفسیر نمونه جلد 2 : صفحه (320-330)
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 289
- فتح المنان فی نسخ القرآن جلد 3 : صفحه (11-76)
- قرآن در اسلام : صفحه 45
- قرآن در اسلام : صفحه 42
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه 281
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 3 : صفحه 32
- من هدی القرآن جلد 4 : صفحه 121
- التمهید فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (14-83)
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- متشابه شأنی، متشابه عَرَضی، متشابه غیر مشکل، متشابه لفظی، متشابه لفظی و معنوی، متشابه مشکل، متشابه مطلق، متشابه معنوی، متشابه من وجه
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه متشابه (محکم) به زیرصفحه متشابه (محکم)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آشنایی با علوم قرآن جلد 3 : صفحه 5
- آموزش علوم قرآن جلد 3 : صفحه 3
- آموزش علوم قرآن : صفحه 289
- آنچه باید از قرآن بدانیم جلد 2 : صفحه 291
- اعجاز قرآن : صفحه 224
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 3، 5، 6، 7، 10، 14، 35
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 112
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 69، 74
- البرهان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 80
- التبیان فی تفسیر القرآن جلد 1 : صفحه 9
- التمهید فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 12، (14-83)
- القاموس المحیط : صفحه 1610
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 3 : صفحه 32
- تاریخ و علوم قرآن : صفحه 271
- تفسیر نمونه جلد 2 : صفحه (320-330)، 433
- علوم القرآن : صفحه 166، 174
- فتح المنان فی نسخ القرآن جلد 3 : صفحه (11-76)، (76-11)
- قرآن در اسلام : صفحه 42، 45
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه 281
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 3 : صفحه 289
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 9 : صفحه 55
- محیط المحیط قاموس مطول للغة العربیة : صفحه 450
- من هدی القرآن جلد 4 : صفحه 121
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 289، 297، 300، 301