قرائت ابوعمرو زَبّان
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قرائت ابوعمرو زَبّان : ویژگی‌ها، اصول، و شیوه قرائت ابوعمرو، یکی از قاریان هفتگانه
یکی از قرائت‌های هفتگانه، قرائت ابوعمرو است. ابوعمرو زَبّان بن العلاء بن عمار بن عبدالله البصری المازنی (70-154 ق) ایرانی است، و میان قرّای سبعه از لحاظ کثرت استادان و شیوخ قرائت، کسی به پایه او نمی‌رسد. وی قرآن را در مناطق مختلفی مانند مکه، مدینه، بصره و کوفه بر استادان زیادی قرائت کرد. سید حسن صدر، ابوعمرو را شیعی می‌داند، و در تأیید سخن و ادعای خود می‌نویسد: ابوعمرو، قرآن را بر سعید بن جبیر قرائت کرد و سعید بن جبیر به طور قطع و بی‌هیچ تردیدی شیعی بوده است.
دیدگاه علما و آرای آنان درباره ابوعمرو، همراه تجلیل و ستایش است.
در یکی از روایات منقول از احمد بن حنبل آمده است: «قرائت ابوعمرو نزد من بهترین و محبوب‌ترین قرائت‌ها است؛ زیرا طبق قرائت قریش و فصحای عرب است».
ابوعمرو قرآن را بر گروه زیادی از تابعان حجاز و عراق خواند که طبق مدارک تاریخی، این افراد عبارتند از: مجاهد؛ عطاء بن ابی‌رباح؛ عکرمه (مولی ابن عباس) ؛ سعید بن جبیر؛ ابوالعالیه مهران؛ ابوجعفر یزید بن قعقاع؛ حسن بصری.
راویان قرائت ابوعمرو عبارتند از: احمد بن زید حلوانی؛ ابی‌ذهل؛ یحیی بن مبارک یزیدی؛ ابوعمرو حفص دوری؛ ابوشعیب سوسی. دو نفر اخیر راوی با واسطه قرائت ابوعمرو هستند و از دیگران معروف‌ترند.
ابن‌جزری در باره ابوعمرو حفص دوری می‌نویسد: «ثقةٌ کبیرٌ ضابطٌ». می‌گویند دوری نخستین کسی است که به جمع‌آوری قرائات اقدام کرد. گرچه دارقطنی وی را از نظر حدیث، ضعیف می‌داند، ولی عقیلی و دیگران وی را ثقه و قابل‌اعتماد معرفی کرده‌اند.
ابوشعیب صالح بن زیاد بن عبدالله سوسی، ایرانی و از مردم شوش بود. ابن‌جزری درباره او می‌گوید: «ضابطٌ، محررٌ، ثقةٌ» و می‌افزاید: سوسی قرائت را عرضاً و سماعاً از ابو‌محمد (یحیی بن مبارک) یزیدی اخذ کرده و از برجسته ترین اصحاب یزیدی است.
برخی از ویژگی‌های قرائت ابوعمرو:
1. ذکر «بسمله» میان هر دو سوره و تلاوت آن به صورت وصل و سکت؛ به جز میان سوره انفال و برائت که بدون بسمله و با رعایت قانون سکت و وصل تلاوت می‌شود.
2. تلاوت به شیوه توسط در مدّ متصل، و تلاوت به روش توسط و قصر در مدّ منفصل بنابر روایت دوری، و به قصر بنا بر روایت سوسی.
3. ادغام ذالِ «إذ» در حروف مخصوص؛ مثل: «إِذْ دَخَلُواْ» (حجر// 52) ؛ و دال «قَد» در حروف معیّن؛ مثل: «فَقَدْ ظَلَمَ» (بقره// 231) ؛ و تای تأنیث در بعضی از حروف؛ مثل: «کَذَّبَتْ ثَمُودُ» (شعرا// 141) .
اصول قرائت ابوعمرو بصری:
1. «ادغام» ویژگی شاخص قرائت ابوعمرو است که زمینه‌ها و مواد آن به شرح ذیل است:
الف) ادغام «ت» تانیث متصل به فعل در حروف «ت، ج، د، ذ، ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ» مانند: «نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ» (نساء// 56) (ادغام صغیر متقاربین) .
ب) ادغام «ت» جمع مؤنث سالم در شش حرف «ث، ج، د، ز، س، ض» مثل: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا» (عادیات// 1) .
ج) ادغام صغیر «ر» در «ل» در جمله «یَغْفِرْ لَکُم» (نوح// 4) .
د) ادغام صغیر «ب» در «ف».
هـ) ادغام کبیر «ب» در «م» و ادغام کبیر «ق» در «ک».
2. در جاهایی که دو همزه قطع با دو حرکت مختلف در پی هم بیایند، همزه دوم را مانند ابن‌کثیر مکی به تسهیل (بینابین) ادا می‌کرد؛ اما جاهایی که همزه دوم مفتوح یا مکسور باشد، میان دو همزه، الف فصل- به اندازه دو حرکت- می‌آورد؛ و اگر همزه دوم مضموم باشد، با الف فصل و بدون الف فصل، هر دو از او روایت شده است. همچنین در جاهایی که دو همزه قطع یک حرکت داشته باشند و کنار هم بیایند، یکی از همزه‌ها را حذف می‌کرد.
3. مدّ متصل را فقط به صورت توسط و مدّ منفصل را به دو وجه قصر و توسط قرائت کرده است.
4. الف‌های مقصور را که در «فاصله» (رأس آیات) قرار گرفته باشند، با اماله بینابین قرائت کرده و کلیه اوزان فَعلی (به فتح ف) ، فِعلی (به کسر ف) ، فُعلی (به ضم ف) فَعالی (به فتح ف) و فُعالی (به ضم ف) را نیز اماله کرده است.
5. تخفیف «هـ» در «و هو»، «و هی»، «فهو»، «فهی» و «ثمّ هو» با استثنای «ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» (قصص// 61) .
6. همه «ی»های زائد را در وصل به اثبات «ی» و در وقف با حذف - طبق رسم‌المصحف - قرائت کرده است.
شیوه قرائت ابوعمرو بصری را سهل و ساده و بی‌تکلف با گرایش بسیار به مخفف‌کردن کلمات و کوتاه‌کردن حجم لفظی عبارات وصف کرده‌اند.
وی در ادای مدها توسط را رعایت و غالباً به شیوه «تدویر» قرائت می‌کرد که آن را شیوه‌ای بین ترتیل و حدر تعریف کرده‌اند.
منابع
- البحث و الاستقراء فی تراجم القراء : صفحه 83
- معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الأعصار : صفحه 100
- التیسیر فی القراءات السبع : صفحه 5
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 104
- النشر فی القراءات العشر جلد 1 : صفحه 123
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه (248-249)
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 456
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 252
- تاریخ القرآن : صفحه 160
- التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق : صفحه 341
- معجم القراءات القرآنیة جلد 1 : صفحه 83
- معجم القراءات القرآنیة جلد 1 : صفحه 80
- حجة القراءات : صفحه 54
- کتاب السبعة فی القراءات : صفحه 79
- المغنی فی توجیه قراءات العشر المتواترة جلد 1 : صفحه 24
- المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز : صفحه (146-167)
- لطائف الاشارات لفنون القراءات : صفحه 96
- اتحاف فضلاء البشر بالقراءات الاربعة عشر : صفحه (24-25)
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قرائت ابوعمرو زَبّان به زیرصفحه قرائت ابوعمرو زَبّان/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- اتحاف فضلاء البشر بالقراءات الاربعة عشر : صفحه (24-25)، (25-24)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 252
- البحث و الاستقراء فی تراجم القراء : صفحه 83
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 328
- البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 133
- التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق : صفحه 341
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 14، 228
- التیسیر فی القراءات السبع : صفحه 5
- المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز : صفحه (146-167)، (167-146)
- المغنی فی توجیه قراءات العشر المتواترة جلد 1 : صفحه 24
- النشر فی القراءات العشر جلد 1 : صفحه 123
- تاریخ القرآن : صفحه 160
- تاریخ قراءات قرآن کریم : صفحه 48
- حجة القراءات : صفحه 54
- سر البیان فی علوم القرآن : صفحه 57
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 104
- علوم قرآن و فهرست منابع : صفحه 256
- قراء سبعه و بررسی قراءات ایشان (پایان نامه) : صفحه (145-148)، 161
- کتاب السبعة فی القراءات : صفحه 79
- لطائف الاشارات لفنون القراءات : صفحه 96
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه (248-249)، (249-248)
- مدخل التفسیر : صفحه 141
- معجم القراءات القرآنیة جلد 1 : صفحه 80، 83
- معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الأعصار : صفحه 100
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 456
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 341