علاقات مجاز
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
علاقات مجاز : مناسبت‌های لازم برای استعمال لفظ در معنای مجازی
استعمال لفظ در غیر معنای اصلی باید مناسبتی داشته باشد که آن مناسبت را «علاقه» می‌گویند. به علاقه‌هایی که مصحِّح استعمال لفظ در معنای مجازی می‌شود «علاقات مجاز» می‌گویند و از ارکان مجاز و از مباحث کلیدی حقیقت و مجاز به شمار می‌آید.
ابن‌سبکی شمار این‌گونه علاقات را در کتاب ~عروس‌الأفراح~ به حدود چهل رسانده است.
مشهورترین علاقات مجاز لغوی عبارتند از:
1. سببیت: اطلاق اسم سبب بر مسبب؛ مانند: «وَهُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ» (اعراف// 57) . مراد، ارسال ابرها است؛ ولی به جای آن، سبب آن یعنی «ریاح» را ذکر کرده است.
2. مسببّیت: یعنی آوردن لفظ مسبَّب و اراده سبب؛ مانند: «وَیُنَزِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاء رِزْقاً» (غافر// 13) .
3. جزئیت: آوردن جزء یک چیز و اراده کل آن؛ مانند: «فَرَجَعْنَاکَ إِلَی أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا» (طه// 40) . اطلاق «عین» بر «جان و جسم» به علاقه جزئیت است.
4. کلیت: آوردن کل و اراده جزء آن.
5. در نظر گرفتن آن‌چه در گذشته بوده است.
6. در نظر گرفتن آن‌چه خواهد شد.
7. محلّیت: آوردن لفظ محل و اراده آن‌چه در محل واقع می‌شود.
8. حالیّت: اطلاق لفظ حال و اراده محل؛ مانند: «فَفِی رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» (آل‌عمران// 107) . «رحمت» در اصل به معنای دلسوزی و مهربانی است که در این‌جا به مفهوم بهشت است.
9. مجاورت: اطلاق لفظ یک شیء و اراده آن‌چه در مجاورت آن قرار دارد.
10. آلیّت: آوردن اسم آلت و اراده اثری که از آن ناشی می‌شود؛ مانند: «وَاجْعَل لِّی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ» (شعرا// 84) .
11. ملزومیت: اطلاق اسم ملزوم بر لازم.
12. لازمیت: آوردن اسم لازم و اراده ملزوم.
منابع
- اسالیب البیان فی القرآن : صفحه (392-419)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 122
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 259
- قرآن ثقل اکبر : صفحه 306