استثناء ( علوم قرآنی )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
استثناء ( علوم قرآنی ) : تأکید از طریق مدح شبیه به ذمّ و عکس آن با ادات استثناء
یکی از انواع بدیع، استثناء است. و آن در جایی است که از مدح شبیه به ذمّ، یا ذمّ شبیه به مدح، برای تأکید مدح یا مذمت چیزی در قالب جمله استثناء استفاده کنیم. شعر نابغه ذبیانی (یکی از شعرای عصر جاهلی) از قبیل تأکید به طریق مدح شبیه به ذمّ است:
- و لا عیب فیهم غیر أنّ سیوفهم بهنّ فلول من قراع الکتائب*
«در این قوم عیبی نیست جز اینکه از کثرت جنگ‌های با دشمنان‌شان شمشیرهای آنها شکسته شده است».
شاعر در این شعر، به وسیله استثناء، عیبی برای قوم مذکور اثبات نکرده، بلکه شجاعت آنها را ستوده است. گویا چنین می‌گوید: اگر در آنها عیبی باشد، شمشیرهای شکسته آنها است، و این، عیب نیست، پس آنها عیبی ندارند.
مثال برای ذمّ شبیه به مدح به طریق استثناء، آیه 59 سوره مائده است: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ هَلْ تَنقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَیْنَا وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلُ وَأَنَّ أَکْثَرَکُمْ فَاسِقُونَ»؛ «بگو: ای اهل کتاب! آیا به ما خرده میگیرید؟ (مگر ما چه کردهایم) جز اینکه به خداوند یگانه، و به آنچه بر ما نازل شده، و به آنچه پیش از این نازل گردیده، ایمان آوردهایم. و این، به خاطر آن است که بیشتر شما از راه حق خارج شدهاید».
در این آیه، استثنای بعد از استفهامی که در مقام توبیخ است، به حسب ظاهر اقتضا دارد که آنچه در پی ادات استثنا آمده دلالت بر عیبی کند که مجوّز عیب‌جویی و خرده‌گیری مشرکان باشد، ولی با ذکر آنچه موجب مدح است، از طریق ذمّ شبیه به مدح، مذمت مشرکان را مورد تاکید قرار داده است.
و مثال برای مدح شبیه به ذمّ به طریق استثناء، آیه 62 سوره مریم است: آیه: «لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً إِلَّا سَلاماً»؛ «در آن جا هرگز گفتار لغو و بیهودهای نمیشنوند جز سلام».
نیز ر.ک:تأکید مدحی شبیه به ذمّ.
منابع
- اعجاز القرآن : صفحه 106
- التبیان فی تفسیر القرآن جلد 2 : صفحه 27
- التسهیل لعلوم التنزیل جلد 1 : صفحه 236
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه استثناء ( علوم قرآنی ) به زیرصفحه استثناء ( علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.