آیه محاربه ( فقه)

توضیح مفهومی

مقصود آیه 33 سوره مائده است که می‏فرماید: « انما جزاؤ الذین یحابون الله و رسوله و یعون فی الارض فسادا ان یقتّلوا او تقطّع ایدیهم و ارجلهم من خلف او ینفوا من الارض ذلک لهم خزی فی الدنیا و لهم فی الآخرة عذاب عظیم؛ کیفر آن‏ها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی خیزند و اقدام به فساد در زمین می‏کنند، فقط این است که اعدام شوند؛ یا به دار آویخته گردند؛ یا دست و پای آن‏ها به عکس یکدیگر بریده شود؛ و یا از سرزمین خود تبعید گردند. این رسوایی آن‏ها در دنیاست؛ و در آخرت مجازات عظیمی دارند. »

آیه محاربه از چند جهت محل بحث است.

الف: از این جهت که مقصود از محاربه با خدا و رسول (ص) چیست؟

بحث تفصیلی این جهت در ذیل واژه ی محاربه مورد بررسی قرار گرفته لذا از تکرار آن خودداری می‏شود.

ب: از جهت شمول و عدم شمول آیه شریفه نسبت به اقسام محاربه.

توضیح این که برای محاربه با مسلمانان، سه فرض قابل تصور است.

1 - محاربه کافران با مسلمانان؛

2- محاربه گروهی از خود مسلمانان علیه حکومت اسلامی؛

3 - محاربه گروهی از مسلمانان به قصد ایجاد ناامنی و ارعاب و غارت و خون ریزی.

از ظاهر آیه برمی آید که هر سه قم فوق الذکر از مصادیق محاربه باشند، چه محاربه با خدا و رسول (ص) را از باب مجاز در اسناد بدانیم همان گونه که فاضل مقداد بیان داشته‏اند، و چه از باب مجاز درکلمه، همان گونه که به علامه طباطبایی نسبت داده شده است ، و چه بنا بر معنایی که نگارنده در ذیل واژه ی محاربه، از کلام علامه طباطبایی (ره) استفاده کرده‏ام.

در هر صورت از ظاهر لفظ محاربه، شمول آن بر موارد سه گانه، استفاده می‏شود. لیکن گفته شده است قرینه‏ای در آیه هست که قطعا شامل محاربه کافران با مسلمانان نمی‏شود و آن استثنایی است که در آیه بعد آمده است که می‏فرماید: « الاّ الذین تابوا من قبل ان تقدروا علیهم؛ مگر آنها که پیش از دست یافتن شما بر آنان، توبه کنند؛ پس بدانید (خدا توبه آنها را می‏پذیرد؛) مائده (5) آیه 34».

از ظاهر آیه استفاده می‏شود که مقصود از توبه، توبه از محاربه است نه توبه از شرک و این بهترین قرینه است بر این که مراد از محاربان، محاربان مسلمان است نه کافر؛ دلیلش این است که جاری کردن احکام مسلمانان بر محاربان، به مجرد توبه آن‏ها، تنها در صورت مسلمان بودن آنان قابل توجیه است. زیرا در صورت کفر محاربان، قبول توبه به تنهایی کافی نیست بلکه باید علاوه بر آن، اسلام را نیز اختیار نمایند.

نتیجه این که آیه محاربه، به جهت قرینه‏ای که در آیه بعد از آن وجود دارد، شامل محاربه کافرانی که از روی کفر با مسلمانان می‏جنگند، نمی‏شود. لیکن نکته‏ای که باید در اینجا مورد توجه قرار گیرد این است که محاربه کافران با مسلمانان، دو صورت دارد

1 - در صورتی که کافران، خارج از حاکمیت اسلامی باشند که لازمه آن این است که کافران خود دارای حاکمیت‌اند.

برای این صورت، دو فرض می‏توان تصور کرد.

1 - 1 - کافران با مسلمانان پیمان صلح را امضاء نکرده باشند.

1 - 2 - میان کافران و مسلمانان پیمان مهادنه (آتش بس) منعقد شده باشد.

2 - کافران، داخل در حوزه حاکمیت اسلامی می‏باشند، چه ذمی باشند و چه غیر ذمی. به نظر می‏رسد باید میان صور فوق الذکر تفکیک قائل شد، به این معنا که محاربه کافران با مسلمانان، بنا بر فرض اول از صورت اول مشمول آیه محاربه نیست ولی در فرض دوّم، از صورت اولی، و نیز در صورت دوم نمی‏توان چنین ادعایی نمود.

توضیح این که از ظاهر آیه محاربه چند نکته قابل استفاده است که به راحتی نمی‏توان محاربه کافران با مسلمانان را از شمول آن خارج

دانست. این نکات به شرح ذیل است.

اولاً: محاربان کسانی‌اند که داخل در حوزه حاکمیت اسلامی‌اند. دلیل مطلب، ظاهر جمله‏ی « او ینفوا من الارض » است. زیرا لازمه تبعید و نفی بلد این است که محاربه کنندگان تحت سیطره حاکمیت اسلامی قرار دارند، چرا که تبعید کردن کسی که بیرون از حاکمیت قرار دارد معنا و مفهومی ندارد.

ثانیا: عمل محاربه به گونه‏ای است که به نوعی به حاکمیت اسلامی که لازمه ی آن تحقق امنیت عمومی است، ضربه و خدشه وارد می‏کند و همان گونه که قبلاً اشاره شد نوک پیکان محاربه، متوجه امنیت عمومی یک جامعه است و حفظ امنیت عمومی یک جامعه ی اسلامی، به عهده ی حاکم آن جامعه است.

ثالثا: با توجه به سیاق آیه محاربه و آیه بعد از آن، مقصود از توبه محاربه کنندگان، عدم ارتکاب اعمالی است که به امنیت عمومی جامعه لطمه می‏زند، چه محاربه کنندگان مسلمان باشند و چه کافر. بدیهی است که توبه از محاربه با توبه از گناه به صورت مطلق، با هم تفاوت دارد. به این معنا که لازمه ی توبه از گناه به صورت مطلق، این است که

شخص توبه کننده باید مسلمان باشد چرا که اگر توبه کننده کافر باشد، توبه او همان اسلام است و لذا واژه ی توبه درباره چنین فردی، به کار برده نمی‏شود. امّا توبه از محاربه، چنین لوازمی را به همراه ندارد، و لذا ممکن است شخص توبه کننده، کافر باشد و در عین حال از کرده ی خود پشیمان شده و مصمم است کارهایی را که به امنیّت عمومی صدمه می‏زند انجام ندهد.

با توجه به نکات سه گانه ی فوق الذکر، نتیجه گرفته می‏شود که تنها محاربه کافرانی که خارج از حاکمیت اسلامی‌اند، از شمول آیه محاربه خارج می‏شود و بقیه موارد تحت شمول آیه ی شریفه است. این موارد عبارتند از:

1 - محاربه أهل ذمه با مسلمانان؛

2 - محاربه کافرانی که در مملکت اسلامی بسر می‏برند هر چند به خاطر شرایطی (ضعف حاکمیت اسلامی) با حاکم اسلامی عقد جزیه منعقد نکرده باشند و یا کافر حربی که قابلیت پیمان جزیه را ندارند لیکن بنا به عللی در تحت حاکمیت اسلامی قرار دارند، به طوری که به عنوان شهروند حاکمیت اسلامی تلقی می‏شوند؛

3 - محاربه گروهی از مسلمانان علیه حکومت اسلامی چه در داخل شهر و چه در خارج شهر؛

4 - محاربه گروهی از مسلمانان به قصد ایجاد ناامنی و ارعاب و غارت و خون ریزی، چه در داخل شهرو چه بیرون شهر؛

5 - دزدی هایی که موجب تضعیف امنیت عمومی جامعه می‏شود. مثل دزدان حرفه‏ای که با برنامه به سرقت از بانک، بازار و سرقت وسایل نقلیه اقدام می‏کنند.

اصطلاح‌نامه

اعم

آیات سیاسات

وابسته

محاربه ( اقدام علیه امنیت )

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 190
• کنز العرفان فی فقه القرآن جلد 2 : صفحه 351
• مجله فقه اهل بیت جلد 11،12 : صفحه 145، 146