رأس المال (مایه)

توضیح مفهومی

رأس المال‏

رأس المال (مایه‏) سرمایه اولیه جهت ‏کسب و کار/ قیمت تمام شده یک کالا.

رأس المال عبارت است از وجه و سرمایه اولیه که شخص آن را دست مایه کسب و کار خود قرار میدهد و نیز بر قیمت تمام شده یک کالا اطلاق میگردد. از احکام آن به معنای نخست در بسیاری از بابها نظیر تجارت، مضاربه و شرکت سخن گفته‏‌اند؛ لیکن در این مقاله به‏

---

44

احکام زکات و خمس آن اشاره میشود و احکام خاص دیگر عناوین در ذیل همان عنوان مطرح خواهد شد.

رأس المال و خمس: کسی که برای تجارت سرمایه‏ای ندارد، چنانچه با کار کردن، مالی به دست آورد و همان را سرمایه کسب خود قرار دهد، در صورت نیاز به آن برای تأمین زندگی خود، آیا این سرمایه از مئونه (---> مئونه) به شمار میرود تا متعلق خمس قرار نگیرد یا مئونه محسوب نمیشود و در نتیجه خمس آن واجب است؟ مسئله محل اختلاف است. 1 برخی، تفصیل داده و گفته‏‌اند: اگر سرمایه به اندازه مئونه سال باشد، خمس به آن تعلق نمیگیرد؛ اما اگر بیش از آن باشد به مقدار اضافی خمس تعلق میگیرد. 2 برخی، تفصیل دیگری داده و گفته‏‌اند: اگر فردی بر حسب شأن خود، در طول سال، برای تجارت نیازمند سرمایه‏ای باشد، به آن سرمایه خمس تعلق نمیگیرد؛ اما اگر کار کردن و مزدوری از شئون او به شمار میرود، خمس بدان تعلق میگیرد. 3 بعضی دیگر گفته‏‌اند: اگر رأس المال بیش از مئونه نباشد در صورتی که پس از اخراج خمس آن، باقی مانده- نه خودش و نه درآمد حاصل از آن- کفاف مئونه را نکند، و مالک نیز مال دیگری که بتوان با آن کمبود رأس المال را جبران کرد، نداشته باشد، خمس در رأس المال واجب نخواهد بود. 4

جبران سرمایه با سود: هر گاه رأس المال به سبب کاهش قیمتها در بازار یا سرقت و مانند آن آسیب ببیند، جبران خسارت با سود حاصل پس از آن در صورتی که زیان و سود در دو سال رخ داده باشد، جایز نیست؛ بدین معنا که سود به دست آمده از مئونه سال قبل محسوب نمیشود و در نتیجه پرداخت خمس آن- با تحقق شرایط وجوب- واجب خواهد بود؛ اما اگر زیان و سود در یک سال اتفاق افتاده باشد، در صورتی که هر دو همزمان و در یک نوع تجارت- مثلا تجارت پارچه- باشد، مانند اینکه در قسمی از پارچه زیان ببیند و در قسمی دیگر سود ببرد، جبران‏

---

45

خسارت با سود جایز است و خمس به آن تعلق نمیگیرد؛ 5 لیکن در فرض تحقق خسارت و سود در دو زمان مختلف در یک نوع، اختلاف شده است. برخی جبران خسارت را با سود مطلقا جایز میدانند؛ حتی اگر زمان خسارت و سود مختلف باشد. در مقابل، برخی جبران را تنها در صورتی جایز میدانند که خسارت و سود در یک زمان اتفاق افتاده باشد. 6

بنابر قول نخست از دو جهت اختلاف شده است: نخست اینکه آیا جبران تنها در صورتی جایز است که زمان دستیابی به سود قبل از تحمل خسارت باشد یا آنکه قبل و بعد بودن زمان سود تأثیری در جواز جبران ندارد؟

دوم اینکه آیا جبران خسارت با سود مطلقا جایز است، حتی اگر منشأ آن سرقت و مانند آن- که ارتباط مستقیم با تجارت و بازار ندارد- باشد یا تنها در صورتی جایز است که منشأ خسارت افت قیمتها در بازار و مانند آن- که ارتباط مستقیم با کسب و بازار دارد- باشد. 7

چنانچه خسارت و سود در تجارتهای مختلف باشد- نه یک نوع- مانند تجارت فرش، زمین و پارچه، آیا زیان سرمایه در یک نوع، با سود حاصل از نوع دیگر، جبران میشود؟ مسئله اختلافی است. همچنین است اگر خسارت و سود در تجارت و غیر تجارت، از قبیل زراعت اتفاق افتد، که از یکی زیان ببیند و در دیگری سود ببرد. 8

رأس المال و زکات: بنابر قول مشهور، پرداخت زکات مالی که انسان آن را سرمایه کسب خود قرار داده- و مال التجارة نامیده میشود- با شرایطی مستحب است 9 (---> زکات) .

از معنای دوم در باب تجارت سخن گفته‏‌اند.

رأس المال و بیع: بیع به لحاظ رأس المال؛ یعنی قیمت تمام شده کالا به چهار قسم تقسیم میشود.

1. فروشنده با مطلع ساختن خریدار از رأس المال، کالا را به بیشتر از آن میفروشد که به آن مرابحه میگویند (---> بیع مرابحه) . >

---

46

> 2. فروشنده، خریدار را از رأس المال مطلع میکند و کالا را با همان قیمت به وی میفروشد که به آن تولیه گویند (---> بیع تولیه) .

3. فروشنده، خریدار را در جریان رأس المال قرار میدهد، لیکن کالا را به کمتر از آن به وی میفروشد که از آن به مواضعه تعبیر میکنند (---> بیع مواضعه) .

4. فروشنده رأس المال را به خریدار اطلاع نمیدهد که به آن مساومه گویند 10 (---> بیع مساومه) .

1. مستند الشیعة 10/ 62؛ العروة الوثقی 4/ 286؛ هدایة العباد (گلپایگانی) 1/ 325؛ جامع المسائل (بهجت) 2/ 114

2. مستند العروة (الخمس) / 246- 247

3. مصباح الهدی 11/ 117- 118

4. منهاج الصالحین (سیدمحسن حکیم) 1/ 465- 466

5. مستند العروة (الخمس) / 276- 277؛ مدارک العروة 23/ 383

6. العروة الوثقی 4/ 295- 296

7. جواهر الکلام 16/ 61؛ العروة الوثقی 4/ 295- 296؛ مستند العروة (الخمس) / 276- 277؛ مدارک العروة 23/ 388

8. جواهر الکلام 16/ 61؛ العروة الوثقی 4/ 294- 295؛ مصباح الهدی 11/ 140- 144؛ مستند العروة (الخمس) / 279- 280

9. مستند الشیعة 9/ 240- 241

10. جواهر الکلام 23/ 122.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 43

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «رأس المال (مایه)» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

راس المال، مایه

اعم

مال ( فقه )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه رأس المال (مایه) به زیرصفحه رأس المال (مایه)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 43