تیسیر
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تیسیر
تَیْسیر: آسان گردانیدن.
تیسیر در شرع عبارت است از آسان و سهل قرار دادن احکام بر مکلّف؛ به گونهای که نه تنها فراتر از وسع او نباشد بلکه کمتر از طاقت او باشد. تیسیر یا به آسان و سهل قرار دادن احکام در مقام جعل و تشریع آنها است و یا به برداشتن حکمی که به سبب ظروف و حالات خاص برای مکلّفی حرجی شده است. بنابر این تیسیر، اعم از تخفیف است؛ زیرا تخفیف عبارت است از برداشتن مشقّت حکمی که در اصل دارای مشقّت نیست، لیکن بر اثر عوارضی برای برخی مکلّفان دارای مشقّت غیر متعارف گردیده است. بنابر این به آسان قرار دادن حکم در مقام تشریع، تخفیف اطلاق نمیشود. از این عنوان در ابواب مختلف فقهی اعم از عبادات و معاملات به مناسبت سخن رفته است.
تیسیر در احکام و تکالیف: یُسر و انتفای حرج دو صفت اساسی برای احکام و تکالیف در شرع مقدّس است. در قرآن کریم آمده است: »او شما را برگزیده است و برای شما در دین مشقّتی قرار نداده است«1 و در آیهای دیگر آمده است: »خداوند برای شما آسانی میخواهد و دشواری نمیخواهد«2 و در آیهای دیگر میفرماید: »خداوند میخواهد بر شما آسان گیرد و انسان، ناتوان آفریده شده است«. 3 در حدیثی از رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله آمده است: »من به آیین معتدل و آسان برانگیخته شدهام. «4
انواع یُسر در شرع: یُسر در دین یا در فهم مسائل و احکام آن است و یا در عمل به تکالیف.
یُسر در فهم شریعت: خداوند هر رسولی را به زبان قوم او فرستاده تا سخن او را بفهمند5 و قرآن را به زبان
678
عربیّ فصیح و بلیغ نازل کرده تا مردم از آن بهره گیرند6 و نیز به رسول خود، فصاحت و بلاغتی عنایت کرده که به زیباترین و رساترین شیوه، پیام الهی را به مردم برساند. 7 در قرآن کریم آمده است: »حجّت و دلیل رسا و روشن از آنِ خداوند است«. 8 معنای رسا بودن حجّت الهی این است که خداوند به گونهای دین خود را به مکلّفان میرساند که عذر و شبههای برای کسی باقی نمیماند. 9
یُسر در عمل به تکالیف: این نوع یُسر به یُسر اصلی و یُسر تخفیفی تقسیم میشود. اصلی - چنانکه اشاره رفت - در اصل تشریع احکام و تکالیف لحاظ شده است و تخفیفی، یُسری است که در حالات و شرایطی استثنایی برای مکلّف قرار داده شده است.
یُسر اصلی: در قرآن کریم آمده است: »خداوند هیچ کس را جز به اندازه وُسع و توانش تکلیف نمیکند«. 10 وُسع، پایینتر از طاقت است. بنابر این مفاد آیه شریفه چنین میشود که خداوند به مقدار طاقت بندگان نیز آنان را تکلیف نکرده است، بلکه پایینتر از آن، آنان را مکلّف ساخته است. 11
یُسر تخفیفی: در شریعت مقدّس اسلام برای تخفیف اسبابی قرار داده شده که پیدایی آنها برای مکلّف عذر محسوب میشود. مهمترین عذرهایی که سبب تخفیف میگردند عبارتند از:
1. بیماری: بیماری، به دلیل آنکه موجب ناتوانی بیمار میگردد و او را از اعتدال خارج میکند در شریعت از اسباب تخفیف شمرده شده است و بیمار از بسیاری تخفیفها بهرهمند است، مانند معاف بودن از حضور در نماز جمعه) ر نماز جمعه (، شرکت در جهاد، به جا آوردن حج در فرض برخورداری از استطاعت مالی، مشروعیّت تیمّم بدل از وضو یا غسل در فرض زیان داشتن آب برای او و تأخیر اجرای حدّ تازیانه بر او تا زمان تندرستی) ر بیماری (.
2. سفر: سفر از دیگر اسباب تخفیف است که موجب قصر نماز و افطار میگردد) ر سفر (.
679
3. اکراه: بر اعمالی که مُکرَه) اکراه شونده (به سبب اکراه) ر اکراه (انجام میدهد آثار شرعی بار نمیشود، به عنوان مثال، بر کسی که با اکراه شراب نوشیده و مست شده است حد جاری نمیشود؛ زیرا مرتکب کار حرامی نشده است.
4. اضطرار: هر گاه مکلّف به ممنوع شرعی اضطرار) ر اضطرار (پیدا کند، بر او حلال میگردد، مانند کسی که به دلیل دسترسی نداشتن به غذا به خوردن مردار مضطر میشود.
5. فراموشی: فراموشی از نظر شرع، عذر به شمار میرود؛ از این رو کسی که از روی فراموشی نماز واجبی را ترک کرده مرتکب حرامی نشده است؛ هرچند بعد از تذکّر، قضای آن واجب خواهد بود) ر فراموشی (.
6. جهل: جهل) ر جهل (نیز در شریعت عذر به شمار میرود و جاهل معذور است.
7. اشتباه: مکلّف در اعمالی که به اشتباه و خطا از او سرمیزند معذور است؛ از این رو، کسی که به اشتباه در مال دیگری تصرف کرده مرتکب کار حرامی نشده است، هرچند ضامن خواهد بود، و یا کسی که به اشتباه با زنی، به خیال اینکه بر او حلال است نزدیکی کرده است، حد بر او جاری نمیشود و بر عمل او احکام زنا بار نمیگردد. در نتیجه فرزندی که از این راه متولّد میشود حلالزاده خواهد بود) ر آمیزش به شبهه (، و نیز کسی که به خطا دیگری را کشته) ر قتل خطا (قصاص نمیشود، هرچند دیه بر او ثابت میگردد.
8 عُسر و حَرَج: مراد، مشقّت غیر قابل تحمّل بر حسب عادت است که موجب رفع تکلیف از مکلّف میشود) ر قاعده عسر و حرج (.
انواع تخفیف:
1 تخفیف اسقاطی، مانند اسقاط نماز جمعه از فرد معذور.
2. تخفیف کاهشی) تنقیصی (، مانند کاهش و قصر نماز برای مسافر) ر نماز مسافر (و خائف) ر نماز خوف (و کاهش افعال نماز برای بیمار یا خائفی که ناتوان از انجام دادن آنها است، مانند اشاره
680
برای رکوع و سجود و در خائف، اکتفا به تسبیحات اربع) ر تسبیحات اربع (به جای دیگر افعال نماز.
3. تخفیف اِبدالی، مانند تیمّم بدل از وضو و غسل برای بیمار، نشستن یا به پهلو خوابیدن، بدل از قیام در نماز و فدیه دادن برای پیر ناتوان از روزه به جای روزه.
4. تخفیف تقدیمی، مانند جواز تقدیم غسل جمعه و انجام دادن آن در روز پنجشنبه به جهت بیم از دسترسی نداشتن به آب در روز جمعه.
5. تخفیف تأخیری، مانند جواز تأخیر نماز ظهر از اوّل وقت در فصل گرما و نیز تأخیر نماز مغرب برای روزهداری که اشتیاق به افطار دارد) ر اوّل وقت (.
6. تخفیف ترخیصی، مانند رخصت در ترک اذان و اقامه برای کسی که پس از اقامه نماز جماعت و قبل از به هم خوردن صفوف بخواهد نماز بگزارد و یا کسی که اذان و اقامه دیگری را حکایت کرده یا شنیده است. البتّه برخی در موارد یادشده سقوط اذان و اقامه را به نحو عزیمت دانستهاند نه رخصت) ر اذان (.
1. حج/ 2 78. بقره/ 3 185. نساء/ 4 28. وسائل الشیعة 5 116 /8. ابراهیم/ 6 4. احقاف/ 7 12. نساء/ 63؛ مریم/ 8 97. انعام/ 9 149. التبیان 10 311 /4. بقره/ 11 286. الإعتقادات) شیخ مفید (/ 28؛ شرح اصول کافی) مازندرانی (36 /5.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 677
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «تیسیر» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 677