رضاع (عام)
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
رضاع
رِضاع شیر خوردن از پستان.
از آن در بابهای طهارت، صوم، تجارت، نکاح، عتق، شهادات، حدود و دیات سخن گفتهاند.
حکم: شیر دادن مادر به کودک مستحب است؛ چه آنکه مناسبترین غذا برای کودک شیر مادر است. 1 امّا واجب نیست؛ از این رو، مادر میتواند در ازای شیر دادن، از پدر مطالبه اجرت کند. بر پدر نیز واجب است با داشتن تمکّن مالی اجرت آن را بپردازد، مگر آنکه کودک مالی داشته باشد، که در این صورت، بر پدر پرداخت اجرت از مال خود واجب نخواهد بود. برخی در این صورت نیز پرداخت اجرت را بر پدر واجب دانستهاند. 2
در اینکه دادن آغوز (نخستین شیر) به نوزاد بر مادر واجب است یا نه، و بر فرض وجوب، دریافت اجرت در برابر آن جایز است یا نه، اختلاف است. 3
البته بنابر گفته برخی، عدم وجوب شیر دادن بر مادر و جواز مطالبه اجرت در صورتی است که پدر، موجود و از نظر مالی متمکّن باشد یا آنکه کودک، مالی داشته باشد و شیر دهنده دیگری نیز باشد، وگرنه در صورتی که مرضعه دیگری نباشد یا باشد، لیکن امکان پرداخت اجرت به وی نباشد، کودک نیز مالی نداشته باشد، شیر دادن بر مادر بدون اجرت واجب خواهد بود. 4
برخی گفتهاند: وجوب شیر دادن مادر به کودک، موجب عدم استحقاق وی نسبت به اجرت نمیشود؛ چنان که در صورت عدم تمکّن مالی پدر و ناداری کودک، شیر دادن بر مادر واجب نیست؛ بلکه آنچه بر او واجب است انفاق بر کودک است، هرچند با اجیر کردن مرضعه دیگری. 5
مادر در شیر دادن به فرزند خود بر دیگران اولویت دارد؛ از این رو اگر مادر بخواهد کودک را مجانی یا با همان مزدی که دیگران میگیرند، شیر دهد، پدر نمیتواند مانع شود و کودک را از او بگیرد. البته اگر دایهای حاضر شود کودک را مجانی شیر دهد و مادر، تنها در
107
مقابل دریافت اجرت حاضر به شیر دادن باشد، حقّ او ساقط میگردد و پدر میتواند کودک را به دایه بدهد 6 (---> دایه) .
مستحب است شیر از هر دو پستان به کودک داده شود. 7
مدت رضاع: مدت کامل رضاع دو سال قمری است و تا 21 ماهگی نیز جایز است؛ لیکن کمتر از آن بدون ضرورت جایز نیست. هرچند از برخی قول به جواز آن نقل شده است. شیر دادن بیش از دو سال تا یکی دو ماه بنابر قول مشهور جایز است. 8
شیر دادن به غیر فرزند: شیر دادن به کودک دیگری با شرایطی موجب محرمیّت میگردد. این شرایط عبارتند از:
1. شیر، حاصل ازدواج صحیح باشد. شیر حاصل از راه نا مشروع موجب محرمیّت نمیگردد. 9
2. سن کودک زیر دو سال قمری باشد. شیر دادن پس از دوسالگی موجب محرمیّت نیست. در اینکه این شرط در فرزند مرضعه نیز معتبر است یا نه، اختلاف است. بنابر اعتبار، چنانچه فرزند مرضعه دو سالش تمام شده باشد، شیر دادن به کودکی دیگر موجب محرمیت نمیشود. 10
3. صاحب شیر یکی باشد. بنابر این، اگر کودک مقدار شیر لازم در حصول محرمیت را از پستان دو زن که شوهرشان متفاوت است بخورد، محرمیت حاصل نمیشود. 11
4. کودک به مقدار لازم شیر بخورد. بنابر این، صرف شیر خوردن کودک از پستان زن برای حصول محرمیت کافی نیست. در مقدار لازم برای محرمیت اختلاف است. بنابر مشهور، محرمیت با تحقق یکی از تقدیرهای سه گانه اثر، زمان و عدد حاصل میشود.
مراد از اثر آن است که کودک به اندازهای شیر بخورد که بر اثر آن در بدنش گوشت بروید واستخوانهایش محکم گردد. در اینکه در حصول محرمیت، تحقق هردو (روییدن گوشت ومحکم شدن استخوانها) معتبر است یا تحقق یکی کفایت میکند، اختلاف است. در هر صورت تحقق اثر باید معلول شیردادن به تنهایی باشد، به گونهای که به آن منتسب گردد.
108
مراد از زمان، شیر خوردن به مدت یک شبانه روز و مراد از عدد، پانزده بار شیر خوردن است. برخی، ده بار را نیز کافی دانستهاند. 12
بنابر قول مشهور شرط حصول محرمیت به هریک از تقدیرهای سه گانه، آن است که کودک از پستان شیر بخورد نه آنکه شیر را به حلق او بریزند؛ 13 چنان که شرط حصول محرمیت به عدد آن است که کودک در هر بار به طور کامل و نیز پی درپی شیر بخورد. 14 ملاک درکامل بودن شیرخوردن، عرف است. برخی گفتهاند: ملاک آن، سیرشدن کودک درهربار و رها کردن پستان از روی سیری است. 15
مراد از پی در پی بودن رضاع آن است که کودک در اثنای عدد از زنی دیگر شیر نخورد. بنابر این اگر بعض عدد را از زنی و بعض آن را از زنی دیگر شیر بخورد، محرمیت حاصل نمیشود؛ هرچند صاحب هر دو شیر یک مرد باشد و زن اول پس از فاصله زن دوم، عدد را کامل کند. 16
در تقدیر به اثر، نه کامل شیر خوردن در هر بار شرط است و نه پی در پی خوردن آن. برخی، در تقدیر به زمان، آن دو را شرط دانستهاند. 17
شیر خوردن از پستان زن مرده موجب حصول محرمیت نیست. 18
اثبات رضاع: رضاع به شهادت دو مرد عادل و نیز بنابر قول مشهور، چهار زن یا یک مرد و دو زن عادل ثابت میشود. شهادت یک زن و حتّی دو زن عادل بنابر قول مشهور کفایت نمیکند. 19
احکام: رضاع با شرایط یاد شده موجب انتشار محرمیّت از شیر دهنده و صاحب شیر به شیرخوار و نسل وی و بالعکس، از کودک به آن دو و حرمت ازدواج آنان با یکدیگر میگردد. در نتیجه، کودک و فرزندان او، فرزندان آن دو به شمار رفته، شیر دهنده، مادر و صاحب شیر، پدر شیرخوار و نیاکان آن دو، اجداد او و فرزندان هر یک از آن دو، برادران و خواهران کودک و برادر و خواهر ایشان، خاله و دایی، عمه و عموی شیرخوار محسوب میگردند. 20
109
در حرمت فرزندان صاحب شیر بر شیرخوار، فرقی بین فرزندان نسبی و رضاعی او نیست؛ لیکن نسبت به مرضعه، تنها اولاد نسبی وی بر کودک حرام میشوند و اولاد رضاعی او از صاحب شیری دیگر، بر کودک حرام نمیشوند. از برخی، قول به حرمت نقل شده است. 21
بنابر قول مشهور، پدر نسبی کودک نمیتواند با فرزندان نسبی و رضاعیِ پدر رضاعی طفل و نیز با اولاد نسبی شیر دهنده ازدواج کند. در اینکه ازدواج سایر اولاد پدر نسبی کودک که از زنی دیگر شیر خوردهاند با اولاد صاحب شیر و نیز اولاد مرضعه، جایز و صحیح است یا نه، اختلاف است. اکثر فقها قائل به قول نخستاند. 22
بنابر قول مشهور، انتشار حرمت به سبب رضاع تنها در عناوین نسبی زیر است: مادر، دختر، خواهر، عمّه، خاله، دختر برادر و دختر خواهر. در صورت عدم حصول یکی از عناوین هفت گانه با رضاع، و حصول عنوانی خاص که در نسب ملازم و متحد با یکی از عناوین هفت گانه یاد شده باشد نه در رضاع، حرمت تحقق نمییابد، مانند عنوان مادر نوه انسان که در نسبی، ازدواج با او حرام است؛ زیرا وی یا دختر انسان است و یا همسر پسر (عروس) او، که هر دو عنوان بر انسان حراماند؛ لیکن عنوان یاد شده در رضاعی موجب حرمت نمیشود. بنابراین ازدواج مرد با زنی که نوه او را شیر داده حرام نیست 23 (---> عموم منزلت) .
رضاع در ابتدا از موانع ازدواج، و پس از ازدواج موجب بطلان آن است؛ از این رو، کسی که با دختر شیر خواری ازدواج کرده، در صورتی که خواهر یا همسر دیگر یا جدّه یا مادر یا همسر پدر و یا همسر برادرش او را شیر دهد، عقد نکاح باطل میشود. 24
دیگر احکام: چیزی که به بول پسر بچه شیرخواری که هنوز غذا خور نگشته، نجس شده، بنابر مشهور با یک بار آب ریختن روی آن پاک میشود. 25
بر زن شیرده درصورتی که روزه گرفتن برای خود او یا فرزندش بر اثر کم شیری، زیان داشته باشد، روزه واجب نیست؛
110
لیکن در فرض دوم (ضرر داشتن برای کودک) باید برای هر روز یک مدّ (---> مدّ) طعام به عنوان فدیه بدهد. در فرض نخست (ضرر داشتن برای خودش) بنابر مشهور فدیه واجب نیست. 26
اقامه حدّ بر زن شیرده و استیفای قصاص از او به تأخیر انداخته میشود، مگر آنکه برای شیر دادن کودک دایهای پیدا شود. 27
بنابر تصریح برخی، چنانچه بر اثر جنایت بر زنی، قوّه شیر دهی وی از بین برود و شیر او قطع شود، ارش (---> ارش) ثابت میگردد. 28 برخی نیز در صورت از بین رفتن همیشگی آن، دیه را ثابت دانستهاند. 29
(---> شیر)
1. جواهر الکلام 31/ 283
2. 272- 274
3. 273
4. مسالک الأفهام 8/ 412؛ ریاض المسائل 10/ 515
5. جواهر الکلام 31/ 272- 273
6. 280- 281
7. 283
8. 276- 279
9. 29/ 264
10. 296- 297
11. 301
12. 269- 286
13. 294
14. 288
15. 290
16. 291
17. 288- 289
18. 295
19. 344- 346
20. 309
21. 314
22. کشف الرموز 2/ 126- 127؛ جواهرالکلام 29/ 314- 316
23. مهذب الأحکام 25/ 45- 46
24. جواهر الکلام 29/ 324
25. 6/ 160 و 167
26. 17/ 151- 152؛ توضیح المسائل مراجع 1/ 958 م 1729
27. جواهر الکلام 41/ 337
28. 43/ 263 و 313
29. مهذب الأحکام 29/ 282.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 106
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «رضاع (عام)» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- رضاع (خاص )
- به لحاظ شیر دهنده:
- رضاع از چارپا، رضاع از مادر، رضاع از مرد، رضاع حیوان از نجس العین