استیفای حق الناس
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
حق مورد استیفاء یا از حقوق خداوند است یا از حقوق مردم و هر یک نیز یا از امور مالی است یا غیر مالی (--' حق) . از این رو، استیفاء بر چهار قسم است:
. استیفای حق النّاس غیر مالی:
استیفای قصاص: در قصاص نفس، ولیّ دم حق استیفای قصاص را دارد؛ خواه یکی باشد یا بیشتر، امّا در این که اذن امام علیه السّلام یا نایب وی نیز لازم است یا نه، اختلاف است. بیشتر، قائل به عدم لزوم‌اند. 4 این اختلاف در قصاص عضو نیز وجود دارد؛ هر چند برخی بر لزوم اذن گرفتن در این صورت، ادّعای اجماع کرده‌اند. 5 اگر ولیّ دم صغیر یا مجنون باشد، بنا به تصریح بسیاری از فقها حق استیفای قصاص از
________________________________________
473
آنِ ولیّ آن دو خواهد بود. برخی فقها استیفای قصاص را تنها برای خود صغیر و مجنون در صورت بلوغ و عاقل شدن، جایز دانسته‌اند. 6 اگر مقتول، ولیّ دم نداشته باشد، امام ولیّ دم او است و حق استیفای قصاص دارد 7 (--' ائمّه) .
آلاتی که برای قصاص نفس یا عضو به کار می‌رود، دارای شرایط خاصی همچون از جنس آهن بودن و به قول مشهور، شمشیر بودن است (--' آلات قصاص) .
استیفای قصاص از جانی پیش از بهبود یافتن جراحت شخصی که جنایت علیه او صورت گرفته، جایز است؛ 8 هر چند شیخ طوسی به وجوب تأخیر آن تا زمان بهبودی جراحت قائل می‌باشد 9 (--' قصاص) .
4. استیفای حق الناس مالی:
استیفای دین: اگر بدهکار از پرداخت بدهی امتناع ورزد و طلبکار نیز شاهدی بر طلب خود نداشته باشد و یا با وجود شاهد، دسترسی به قاضی نداشته باشد، طلبکار در صورت دست یافتن به مال بدهکار، می‌تواند حق خود را از آن به عنوان تقاص (--' تقاص) استیفاء نماید. 10
استیفای مرتهن از گرو (رهن) : اگر راهن پس از فرا رسیدن زمان بازپرداخت از دادن بدهی خود امتناع ورزد، مرتهن در صورت وکالت داشتن از راهن در فروش گرو و نیز در صورت عدم وکالت و دسترسی نداشتن به حاکم شرع یا نداشتن بیّنه برای اثبات حق خود نزد حاکم، می‌تواند گرو را بفروشد و حق خود را از آن استیفاء نماید، امّا در صورت وجود حاکم و شاهد و عدم وکالت در فروش گرو، باید حق خود را به وسیله حاکم شرع استیفاء کند. 11
استیفاء در اجاره: با عقد اجاره (--' اجاره) ، مستأجر مالک منفعت و موجر مالک اجرت می‌شود، امّا مالکیّت موجر نسبت به اجرت متزلزل است و با استیفای منفعت به وسیله مستأجر یا گذشت زمانی که برای استیفاء کافی است، مستقر می‌شود. 12 در صورت شرط مباشرت مستأجر در استیفای منفعت
________________________________________
474
عین مورد اجاره، مستأجر نمی‌تواند آن را به دیگری اجاره دهد. 13
استیفای دیه: حق استیفای دیه از آنِ کسانی است که حق استیفای قصاص را دارند.
وکالت در استیفاء: وکالت در استیفای قصاص، حدود، دیون و دیگر حقوقی که مباشرت صاحب حق در آن‌ها معتبر نباشد، صحیح است. 14
استیفاء به معنای دوم در باب نکاح و طلاق آمده است.
استیفای عدد در نکاح: استیفای عدد در ازدواج دائم، از اسباب تحریم نکاح است؛ بدین معنا که مرد آزاد با داشتن چهار زن آزاد یا دو کنیز به عقد دائم، به ترتیب نمی‌تواند زن آزاد پنجم و کنیز سومی را به عقد دائم خویش در آورد 15 (--' ازدواج) .
استیفای عدد در طلاق: اگر مردی زن آزاد را سه بار طلاق دهد، آن زن بر او حرام می‌شود، مگر این که زن به ازدواج دائم مرد دیگری در آید و پس از آمیزش و طلاق، دوباره به عقد وی در آید. در صورتی که مرد زن را نُه بار این گونه طلاق دهد، زن برای همیشه بر او حرام می‌شود 16 (--' طلاق) .
3. استیفای حق النّاس غیر مالی:
استیفای قصاص: در قصاص نفس، ولیّ دم حق استیفای قصاص را دارد؛ خواه یکی باشد یا بیشتر، امّا در این که اذن امام علیه السّلام یا نایب وی نیز لازم است یا نه، اختلاف است. بیشتر، قائل به عدم لزوم‌اند. 4 این اختلاف در قصاص عضو نیز وجود دارد؛ هر چند برخی بر لزوم اذن گرفتن در این صورت، ادّعای اجماع کرده‌اند. 5 اگر ولیّ دم صغیر یا مجنون باشد، بنا به تصریح بسیاری از فقها حق استیفای قصاص از
________________________________________
473
آنِ ولیّ آن دو خواهد بود. برخی فقها استیفای قصاص را تنها برای خود صغیر و مجنون در صورت بلوغ و عاقل شدن، جایز دانسته‌اند. 6 اگر مقتول، ولیّ دم نداشته باشد، امام ولیّ دم او است و حق استیفای قصاص دارد 7 (--' ائمّه) .
آلاتی که برای قصاص نفس یا عضو به کار می‌رود، دارای شرایط خاصی همچون از جنس آهن بودن و به قول مشهور، شمشیر بودن است (--' آلات قصاص) .
استیفای قصاص از جانی پیش از بهبود یافتن جراحت شخصی که جنایت علیه او صورت گرفته، جایز است؛ 8 هر چند شیخ طوسی به وجوب تأخیر آن تا زمان بهبودی جراحت قائل می‌باشد 9 (--' قصاص 4. استیفای حق الناس مالی:
استیفای دین: اگر بدهکار از پرداخت بدهی امتناع ورزد و طلبکار نیز شاهدی بر طلب خود نداشته باشد و یا با وجود شاهد، دسترسی به قاضی نداشته باشد، طلبکار در صورت دست یافتن به مال بدهکار، می‌تواند حق خود را از آن به عنوان تقاص (--' تقاص) استیفاء نماید. 10
استیفای مرتهن از گرو (رهن) : اگر راهن پس از فرا رسیدن زمان بازپرداخت از دادن بدهی خود امتناع ورزد، مرتهن در صورت وکالت داشتن از راهن در فروش گرو و نیز در صورت عدم وکالت و دسترسی نداشتن به حاکم شرع یا نداشتن بیّنه برای اثبات حق خود نزد حاکم، می‌تواند گرو را بفروشد و حق خود را از آن استیفاء نماید، امّا در صورت وجود حاکم و شاهد و عدم وکالت در فروش گرو، باید حق خود را به وسیله حاکم شرع استیفاء کند. 11
استیفاء در اجاره: با عقد اجاره (--' اجاره) ، مستأجر مالک منفعت و موجر مالک اجرت می‌شود، امّا مالکیّت موجر نسبت به اجرت متزلزل است و با استیفای منفعت به وسیله مستأجر یا گذشت زمانی که برای استیفاء کافی است، مستقر می‌شود. 12 در صورت شرط مباشرت مستأجر در استیفای منفعت
________________________________________
474
عین مورد اجاره، مستأجر نمی‌تواند آن را به دیگری اجاره دهد. 13
استیفای دیه: حق استیفای دیه از آنِ کسانی است که حق استیفای قصاص را دارند.
وکالت در استیفاء: وکالت در استیفای قصاص، حدود، دیون و دیگر حقوقی که مباشرت صاحب حق در آن‌ها معتبر نباشد، صحیح است. 14
استیفاء به معنای دوم در باب نکاح و طلاق آمده است.
استیفای عدد در نکاح: استیفای عدد در ازدواج دائم، از اسباب تحریم نکاح است؛ بدین معنا که مرد آزاد با داشتن چهار زن آزاد یا دو کنیز به عقد دائم، به ترتیب نمی‌تواند زن آزاد پنجم و کنیز سومی را به عقد دائم خویش در آورد 15 (--' ازدواج) .
استیفای عدد در طلاق: اگر مردی زن آزاد را سه بار طلاق دهد، آن زن بر او حرام می‌شود، مگر این که زن به ازدواج دائم مرد دیگری در آید و پس از آمیزش و طلاق، دوباره به عقد وی در آید. در صورتی که مرد زن را نُه بار این گونه طلاق دهد، زن برای همیشه بر او حرام می‌شود 16 (--' طلاق) .
منابع
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «استیفای حق الناس» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- استیفای حق مالی سفیه، استیفای حقوق مالی یتیم، تقاص
- به لحاظ متعلق:
- استیفای ثمن مال الشرکة، استیفای دین
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه استیفای حق الناس به زیرصفحه استیفای حق الناس/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.