کمک ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اعانت: یاری کردن.
به یاری کننده ' مُعین '، یاری شونده ' مُعان ' و امری که بر آن یاری می‌شود، ' مُعان علیه ' گفته می‌شود. از این عنوان به مناسبت در باب‌های صلات، حج، تجارت، ضمان، اجاره، اطعمه و اشربه،
________________________________________
558
غصب و دیات سخن رفته و احکام و آثاری بر آن مترتّب گشته است.
حکم: حکم اعانت بر حسب اختلاف موارد پنج قسم است:
1. واجب: چنانچه نجات جان انسان محترم یا حیوان محترم و یا جلوگیری مال محترم از تلف شدن بر اعانت شخص معیّنی توقّف باشد، اعانت بر او واجب است؛ و حتی اگر مشغول خواندن نماز باشد، واجب است نماز را قطع کند. 1
2. مستحب: قلمرو اعانت مستحب بسیار گسترده و در قرآن 2 و روایات 3 به آن بسیار سفارش شده است که از مجموع آن‌ها بر می‌آید که اعانت بر هر کاری که محبوب و مطلوب خداوند متعال است - مانند بر آوردن حاجت مؤمن و کمک کردن به نیازمندان - مستحب است.
3. مکروه: اگر غایت اعانت (چیزی که اعانت بر آن صورت گرفته است) مکروه و اعانت کننده قصد تحقّق آن را داشته باشد، اعانت کراهت دارد مانند کمک به حاکم ستمگر به مانند دوختن لباس برای او. 4
4. حرام: اگر مورد اعانت امری حرام باشد مانند فروش سلاح به دشمنان دین 5 و کمک به ستمگر در ستمگری وی 6 اعانت حرام است.
5. مباح: اعانت در غیر موارد یاد شده، مباح است.
آثار: علاوه بر ثوابی که بر اعانت واجب و مستحب و کیفری که بر اعانت حرام مترتّب است، آثاری از قبیل کفّاره (--' کفّاره) ، ضمان (--' ضمان) و اجرت بر آن بار می‌شود.
1. کفّاره: اگر کسی در حرم (--' حرم) بر کشتن صید اعانت کند مانند این که صید را نگه دارد تا دیگری آن را بکشد، کفّاره بر وی واجب می‌شود. 7
2. ضمان: چنانچه اعانت مستلزم اتلاف مال کمک کننده شود، در صورتی که معان آن را تلف کند، ضامن است مانند مضطّری که مُعین، غذایی برای او فراهم می‌کند و او می‌خورد (--' اضطرار) ، ولی اگر یاری کننده، مباشر در اتلاف باشد مانند آن که برای نجات جان کسی،
________________________________________
559
شیشه ماشین خود را بشکند کسی ضامن نیست. 8
اگر اعانت موجب اتلاف مال معان شود، در صورتی که خود او مباشر بوده، کسی ضامن نیست، ولی چنانچه توسط معین تلف شده باشد مثل آن که برای نجات کسی شیشه ماشین او را بشکند در صورت مأذون نبودن از سوی مالک، ضامن است. 9
اگر اعانت موجب اتلاف مال دیگری شود، در صورتی که استناد عمل به معین بعید باشد، معین ضامن نیست مانند آن که سنگی را به کسی بدهد و او شیشه منزل یا ماشین دیگری را بشکند 10، ولی اگر معیّن همچون معان سبب قریب در اتلاف مال باشد، هر دو ضامن هستند مانند شخصی که به کمک دیگری آتشی بیفروزد که به مال دیگری سرایت کند و آن را بسوزاند. 11
اگر ترک اعانت موجب هلاکت کسی گردد مانند آن که شخصی، فردی را در حال غرق شدن می‌بیند و قدرت نجات دادن وی را دارد، ولی نجات نمی‌دهد یا غذایی را به گرسنه مضطر نمی‌دهد و او می‌میرد، برخی گفته‌اند هر چند وی مرتکب حرام شده، ولی ضامن نیست 12، لیکن برخی دیگر بر آنند که اگر انسان قادر باشد و فرد مشرف بر هلاکت از او یاری بطلبد و او یاری نکند، ضامن است ولی در صورتی که از او کمک نخواهد، ضامن نیست؛ هر چند گناه کرده است. 13
3. اجرت: پیش از اعانت، درخواست اجرت بر اعانت جایز است؛ حتی اگر از مواردی باشد که به طور معمول برای انجام آن مزد نمی‌گیرند مانند بریدن طناب برای کسی؛ ولی پس از اعانت، بعضی تصریح کرده‌اند در صورتی که مورد از مواردی است که به طور معمول برای آن اجرت می‌گیرند و انجام دهنده نیز معمولا برای آن مزد می‌گیرد، پرداخت اجرت به او واجب است. 14
(--' قاعده اعانت)
1 - جواهر الکلام 11 122 و ذکری الشیعة 4 5 - 6.
2 - مائده 2.
3 - وسائل الشیعة 12
________________________________________
560
203 - 213.
4 - جواهر الکلام 22 53 - 54.
5 - 28.
6 - 51 - 53.
7 - تذکرة الفقهاء 7 442 و جواهر الکلام 20 278.
8 - جواهر الکلام 43 152.
9 - 151 - 152.
10 - 37 54.
11 - 59 - 62.
12 - 153.
13 - تحریر الاحکام 5 551.
14 - الحدائق الناضرة 21 633 و جواهر الکلام 27 335 - 338.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 557
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «کمک ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه کمک ( فقه ) به زیرصفحه کمک ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 557