احترام ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
احترام: حرمت نگه داشتن، ارج نهادن.
ارج نهادن به هر چیز متناسب با آن است. برای مثال، احترام به انسان، تعرّض نکردن به ناموس، جان و مال او، بلکه دفاع از آن‌ها در مقابل تعرّض کنندگان است یا حرمت داشتن قرآن، جلوگیری از نجس شدن آن و پرهیز از هر گونه اقدامی است که موجب هتک آن می‌شود.
________________________________________
264
از احترام به مناسبت در باب‌های بسیاری مانند طهارت، حج، جهاد، تجارت، مضاربه، مزارعه، عاریه، نکاح، طلاق، حدود و دیات سخن رفته است.
چیزهای محترم را می‌توان در دو دسته ذوات و افعال قرار داد:
الف - ذوات محترم: ذوات محترم خود، به انسان، حیوان، گیاه و جماد تقسیم می‌شود:
1. انسان: در شریعت اسلام، حرمت انسان یا اصلی است یا عرضی. حرمت اصلی از آنِ مسلمان و مؤمن و ناشی از طهارت و قداست ذاتی آنان است که در پرتو پذیرش اسلام و ایمان به دست می‌آید. البته این حرمت نیز بر حسب مراتب ایمانی و درجات علم و تقوا متفاوت است. بنا بر این، حرمت انبیا، اوصیا و انسان‌های کامل بیش از دیگران می‌باشد.
کافران حرمت اصلی ندارند و تنها به سبب عقد ذمّه (--' اهل ذمّه) ، امان (--' امان) و هدنه (--' آتش بس) از حرمت عرضی برخوردار می‌شوند و تا هنگامی که پیمان را نشکسته یا مدّت آن تمام نشده، پایدار است. 1
جان، آبرو (--' آبرو) و مال انسان محترم، دارای حرمت، و ارج نهادن به آن‌ها واجب است. 2 احترام جان انسان محترم خواه اصلی و خواه عرضی آسیب نرساندن به آن است؛ با این تفاوت که در حرمت اصلی، افزون بر آسیب نرساندن، حفظ جان و دفاع از آن نیز واجب است. 3
همچنین پیکر بی جان مسلمان مانند زنده او محترم است. از این رو، غسل، کفن و دفن آن واجب، و آنچه مانند نبش قبر که موجب هتک حرمت آن شود، حرام است. 4 حکم آبرو و مال انسان محترم، همچون حکم جان او است، یعنی تعرّض به آن‌ها حرام است؛ و نسبت به آبرو حفظ و دفاع از آن واجب است. 5
2. حیوان: حیواناتی که انسان از آن‌ها برای خوردن، سواری، بارکشی، حفاظت گلّه یا باغ استفاده می‌کند، محترمند و بر صاحب خود حقوقی دارند که برخی - مانند آب و علف دادن -
________________________________________
265
واجب، و برخی - مانند نزدن سیلی به صورت، بیش از اندازه توان بار نکردن و راه نبردن، و پشت حیوان را مجلس حرف زدن با دیگران قرار ندادن - مستحب است. 6
حیواناتی که در حرم مکّه و مدینه زندگی می‌کنند، حرمت دارند. از این رو، شکار آن‌ها جایز نیست. البته برخی، شکار حیوانات حرم مدینه را مکروه شمرده‌اند 7 (--' حرم) .
3. گیاه: درختان و گیاهان حرم مکّه محترمند و بریدن و کندن آن‌ها جایز نیست 8 و به قول مشهور، در صورت قطع درخت، کفّاره ثابت است. 9 همچنین درختان حرم مدینه محترمند، امّا در حرمت یا کراهت بریدن آن‌ها اختلاف است. البته بنا بر قول به حرمت، بریدن درخت موجب ثبوت کفّاره نیست. 10
4. جماد: برخی اشیاء مانند کعبه، قرآن، کتاب‌های دعا و روایات معصومان علیهم السّلام، تربت امام حسین علیه السّلام، ضریح مقدّس معصومان و آنچه در مشاهد مشرّفه از آن ایشان است، در شریعت اسلام محترم است. از این رو، نجس کردن آن‌ها حرام، و زدودن نجاست از آن‌ها واجب است. 11
همچنین برخی مکان‌ها مانند مساجد به ویژه مسجد الحرام، و مسجد النّبی صلّی الله علیه و آله، حرم مکّه و مدینه، مشاهد مشرّفه و برخی زمان‌ها مانند ماه رمضان، ماه‌های حرام (رجب، ذی قعده، ذی حجّه و محرّم) و روز جمعه حرمت دارند. از این رو، مجازات دنیوی و عقوبت اخروی گناه در این مکان‌ها و زمان‌ها بیشتر 12 و مقدار دیه (--' دیه) در برخی مانند ماه‌های حرام افزایش می‌یابد. 13
ب - افعال محترم: عمل انسان آزاد (--' آزادی) و محترم، احترام دارد و اگر کسی شخصی را برای انجام کاری اجیر کند، باید اجرت کار او را بپردازد و در صورت نپرداختن، ضامن است. 14 نسب 15 (--' نسب) و عدّه (--' عدّه) با وطی محترم (عمل نزدیکی حلال) ثابت می‌گردد 16 (آمیزش) .
1 - جواهر الکلام 23 324 و 21 81 و 277.
2 - 27 195.
3 - 5 114 - 118 و 21 16.
4 - 4 82.
5 - 21 16.
6 - وسائل الشیعة
________________________________________
266
11 478 و جواهر الکلام 5 115 - 116.
7 - جواهر الکلام 20 78 و 294.
8 - 18 412.
9 - 20 425.
10 - 77 و 79.
11 - العروة الوثقی 1 90 - 91 و جواهر الکلام 2 51 - 52.
12 - جواهر الکلام 41 373 - 374.
13 - 43 26 - 29.
14 - العروة الوثقی 2 638 و جواهر الکلام 27 47 و 77.
15 - جواهر الکلام 29 243 و 260.
16 - 32 2.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 263
اصطلاح‌نامه
یادداشت دامنه
حرمت نگه داشتن، ارج نهادن
مترادفات
از واژه «احترام ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- احترام جماد، احترام گیاه
- به لحاظ انسان وحیوان:
- احترام انسان، احترام حیوان
- به لحاظ تعلق به محترم:
- احترام آبروی مؤمن، احترام اسامی امامان، احترام خون مسلمان، احترام درختان مدینه، احترام درختان مکه، احترام عمل انسان، احترام گیاهان مکه
- به لحاظ زمان ومکان:
- احترام اماکن مقدس، احترام زمان شریف
- به لحاظ مال:
- احترام مال مستأمن، احترام مال مسلمان
- به لحاظ محترمات:
- احترام قرآن ( فقه )، احترام کتب انبیا، احترام نان