عملکردها

احترام ( فقه )

از دانشنامه علوم اسلامی

توضیح مفهومی

احترام: حرمت نگه داشتن، ارج نهادن.

ارج نهادن به هر چیز متناسب با آن است. برای مثال، احترام به انسان، تعرّض نکردن به ناموس، جان و مال او، بلکه دفاع از آن‌ها در مقابل تعرّض کنندگان است یا حرمت داشتن قرآن، جلوگیری از نجس شدن آن و پرهیز از هر گونه اقدامی است که موجب هتک آن می‌شود.

________________________________________

264

از احترام به مناسبت در باب‌های بسیاری مانند طهارت، حج، جهاد، تجارت، مضاربه، مزارعه، عاریه، نکاح، طلاق، حدود و دیات سخن رفته است.

چیزهای محترم را می‌توان در دو دسته ذوات و افعال قرار داد:

الف - ذوات محترم: ذوات محترم خود، به انسان، حیوان، گیاه و جماد تقسیم می‌شود:

1. انسان: در شریعت اسلام، حرمت انسان یا اصلی است یا عرضی. حرمت اصلی از آنِ مسلمان و مؤمن و ناشی از طهارت و قداست ذاتی آنان است که در پرتو پذیرش اسلام و ایمان به دست می‌آید. البته این حرمت نیز بر حسب مراتب ایمانی و درجات علم و تقوا متفاوت است. بنا بر این، حرمت انبیا، اوصیا و انسان‌های کامل بیش از دیگران می‌باشد.

کافران حرمت اصلی ندارند و تنها به سبب عقد ذمّه (--' اهل ذمّه) ، امان (--' امان) و هدنه (--' آتش بس) از حرمت عرضی برخوردار می‌شوند و تا هنگامی که پیمان را نشکسته یا مدّت آن تمام نشده، پایدار است. 1

جان، آبرو (--' آبرو) و مال انسان محترم، دارای حرمت، و ارج نهادن به آن‌ها واجب است. 2 احترام جان انسان محترم خواه اصلی و خواه عرضی آسیب نرساندن به آن است؛ با این تفاوت که در حرمت اصلی، افزون بر آسیب نرساندن، حفظ جان و دفاع از آن نیز واجب است. 3

همچنین پیکر بی جان مسلمان مانند زنده او محترم است. از این رو، غسل، کفن و دفن آن واجب، و آنچه مانند نبش قبر که موجب هتک حرمت آن شود، حرام است. 4 حکم آبرو و مال انسان محترم، همچون حکم جان او است، یعنی تعرّض به آن‌ها حرام است؛ و نسبت به آبرو حفظ و دفاع از آن واجب است. 5

2. حیوان: حیواناتی که انسان از آن‌ها برای خوردن، سواری، بارکشی، حفاظت گلّه یا باغ استفاده می‌کند، محترمند و بر صاحب خود حقوقی دارند که برخی - مانند آب و علف دادن -

________________________________________

265

واجب، و برخی - مانند نزدن سیلی به صورت، بیش از اندازه توان بار نکردن و راه نبردن، و پشت حیوان را مجلس حرف زدن با دیگران قرار ندادن - مستحب است. 6

حیواناتی که در حرم مکّه و مدینه زندگی می‌کنند، حرمت دارند. از این رو، شکار آن‌ها جایز نیست. البته برخی، شکار حیوانات حرم مدینه را مکروه شمرده‌اند 7 (--' حرم) .

3. گیاه: درختان و گیاهان حرم مکّه محترمند و بریدن و کندن آن‌ها جایز نیست 8 و به قول مشهور، در صورت قطع درخت، کفّاره ثابت است. 9 همچنین درختان حرم مدینه محترمند، امّا در حرمت یا کراهت بریدن آن‌ها اختلاف است. البته بنا بر قول به حرمت، بریدن درخت موجب ثبوت کفّاره نیست. 10

4. جماد: برخی اشیاء مانند کعبه، قرآن، کتاب‌های دعا و روایات معصومان علیهم السّلام، تربت امام حسین علیه السّلام، ضریح مقدّس معصومان و آنچه در مشاهد مشرّفه از آن ایشان است، در شریعت اسلام محترم است. از این رو، نجس کردن آن‌ها حرام، و زدودن نجاست از آن‌ها واجب است. 11

همچنین برخی مکان‌ها مانند مساجد به ویژه مسجد الحرام، و مسجد النّبی صلّی الله علیه و آله، حرم مکّه و مدینه، مشاهد مشرّفه و برخی زمان‌ها مانند ماه رمضان، ماه‌های حرام (رجب، ذی قعده، ذی حجّه و محرّم) و روز جمعه حرمت دارند. از این رو، مجازات دنیوی و عقوبت اخروی گناه در این مکان‌ها و زمان‌ها بیشتر 12 و مقدار دیه (--' دیه) در برخی مانند ماه‌های حرام افزایش می‌یابد. 13

ب - افعال محترم: عمل انسان آزاد (--' آزادی) و محترم، احترام دارد و اگر کسی شخصی را برای انجام کاری اجیر کند، باید اجرت کار او را بپردازد و در صورت نپرداختن، ضامن است. 14 نسب 15 (--' نسب) و عدّه (--' عدّه) با وطی محترم (عمل نزدیکی حلال) ثابت می‌گردد 16 (آمیزش) .

1 - جواهر الکلام 23 324 و 21 81 و 277.

2 - 27 195.

3 - 5 114 - 118 و 21 16.

4 - 4 82.

5 - 21 16.

6 - وسائل الشیعة

________________________________________

266

11 478 و جواهر الکلام 5 115 - 116.

7 - جواهر الکلام 20 78 و 294.

8 - 18 412.

9 - 20 425.

10 - 77 و 79.

11 - العروة الوثقی 1 90 - 91 و جواهر الکلام 2 51 - 52.

12 - جواهر الکلام 41 373 - 374.

13 - 43 26 - 29.

14 - العروة الوثقی 2 638 و جواهر الکلام 27 47 و 77.

15 - جواهر الکلام 29 243 و 260.

16 - 32 2.

منابع

  1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 263

اصطلاح‌نامه

یادداشت دامنه

حرمت نگه داشتن، ارج نهادن

مترادفات

از واژه «احترام ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

اکرام ( فقه )، تکریم، حرمت ( احترام )

اعم

معروف ( فقه )

اخص

احترام جماد، احترام گیاه
به لحاظ انسان وحیوان:
احترام انسان، احترام حیوان
به لحاظ تعلق به محترم:
احترام آبروی مؤمن، احترام اسامی امامان، احترام خون مسلمان، احترام درختان مدینه، احترام درختان مکه، احترام عمل انسان، احترام گیاهان مکه
به لحاظ زمان ومکان:
احترام اماکن مقدس، احترام زمان شریف
به لحاظ مال:
احترام مال مستأمن، احترام مال مسلمان
به لحاظ محترمات:
احترام قرآن ( فقه )، احترام کتب انبیا، احترام نان

وابسته

قاعده احترام ( فقه )، محترم الدم، هتک ( فقه )

منابع

  • الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 4 : صفحه 428
  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 263