تسبیح ( ذکر )

تسبیح به معنای نخست بر ذکرهایی اطلاق می‏شود که با تسبیح و تنزیه خداوند آغاز می‏گردد، مانند تسبیحات اربع و ذکرهای رکوع و سجود. تسبیح به معنای دوم میان فارسی زبانان رایج است و در عربی به آن 'سَبْحَه' گفته می‏شود. از این عنوان - به هر دو مفهوم - در باب صلات سخن رفته است.

________________________________________

470

تسبیح به معنای اوّل:

در رکوع و سجود: در اینکه در رکوع و سجود، تنها تسبیح لازم است یا مطلق ذکر کفایت می‏کند، اختلاف است. قول اوّل منسوب به مشهور است؛ بلکه بر آن ادّعای اجماع شده است. 1 بنابر قول به وجوب تسبیح، در مقدار لازم آن اختلاف است. برخی مطلق تسبیح را کافی دانسته‏اند هرچند با گفتن یک بار 'سُبْحانَ اللَّه'؛ لیکن برخی دیگر یک بار تسبیح کبری 'سُبْحانَ رَبّی العَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ، سُبْحانَ رَبّی الأَعلی وَ بِحَمْدِهِ' را کافی دانسته‏اند. گروهی، بلکه بسیاری از فقها سه بار تسبیح صغری 'سُبْحانَ اللَّه' یا یک بار تسبیح کبری را کافی دانسته‏اند. از بعضی نیز وجوب سه تسبیح کبری نقل شده است. 2

در دو رکعت آخر نماز: نمازگزار در رکعت سوم و چهارم نماز واجب بین خواندن حمد و ذکر تسبیح مخیّر است. در افضلیت هر یک از حمد و تسبیح بر دیگری یا عدم افضلیت، اختلاف است. گروهی برای امام، حمد را افضل از تسبیح دانسته‏اند؛ بلکه این قول به مشهور نسبت داده شده است. برخی هیچ یک از آن دو را بر مأموم واجب ندانسته‏اند. بعضی، تنها حمد و بعضی دیگر تنها تسبیح را بر مأموم واجب دانسته‏اند. اقوال دیگری نیز در مسئله وجود دارد. 3

مقدار واجب تسبیح: گفتن سه بار تسبیحات اربع: 'سُبْحانَ اللَّهِ و الحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إلهَ إلاّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أکْبَر' به اتفاق فقها کفایت می‏کند. در کفایت غیر آن اختلاف می‏باشد و تا پانزده قول نقل شده است که مهم‏ترین آنها عبارت است از:

1. کفایت یک بار تسبیحات اربع. بسیاری از فقها بر این قول‏اند؛ بلکه منسوب به مشهور است.

2. کفایت تسبیحات یادشده بدون تکبیر.

3. تخییر میان گفتن سه بار 'سُبْحانَ اللَّه' یا سه بار 'سُبْحانَ اللَّهِ و الحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إله إلاّ اللَّه' یا یک بار تسبیحات اربع.

4. تخییر میان همه صوَری که در روایات آمده است. 4

ترتیب تسبیحات اربع بنابر قول مشهور همان‏گونه است که ذکر شد؛ یعنی

________________________________________

471

نخست، تسبیح، سپس تحمید، پس از آن تهلیل و در آخر، تکبیر گفته می‏شود. برخی ترتیب یادشده را واجب ندانسته‏اند. 5

جهر و اخفات تسبیح: در وجوب آهسته خواندن) ر اخفات (تسبیح اختلاف است. بر وجوب آن ادّعای شهرت، بلکه اجماع شده است. 6

عدول از تسبیح: عدول از تسبیح به حمد و عکس آن جایز است؛ هرچند برخی در جواز آن تردید کرده‏اند. 7

شک در عدد تسبیح: در صورت شک در عدد تسبیحات - به تصریح بعضی - بنابر کمتر گذاشته می‏شود. 8

در تشهّد: گفتن هفت بار 'سُبْحانَ اللَّه' پس از ذکر تشهّد، مستحب است. 9

در نماز استسقاء: در نماز استسقاء، هنگامی که امام جهت خطبه بر روی منبر قرار می‏گیرد، بعد از صد بار تکبیر مستحب است صد بار تسبیح بگوید10) ر نماز باران (.

تسبیح به معنای دوم:

تهیّه تسبیح از جنس تربت امام حسین علیه السّلام و شمارش تسبیحات حضرت فاطمه سلام اللَّه علیها، بلکه گفتن هر ذکری با آن و حتّی گردانیدن آن در دست هرچند بدون ذکر، مستحب است. 11

از انواع استخاره، استخاره با تسبیح است) ر استخاره (. 12

1. الحدائق الناضرة 245 /8؛ جواهر الکلام 2 89 /10. جواهر الکلام 97 89 /10 و 322 - 319 /9. 3 166؛ الحدائق الناضرة 4 425 - 422 /8. جواهر الکلام 40 - 26 /10؛ الحدائق الناضرة 5 417 - 412 /8. جواهر الکلام 376 - 372 /9. 6 48 - 47 /10؛ الحدائق الناضرة 7 437 /8. الحدائق الناضرة 9 440. 8 438 /8. العروة الوثقی 10 692 /1. جواهر الکلام 11 146 /12. وسائل‏الشیعة 536 /14؛ جواهرالکلام 12 404 /10. جواهر الکلام 173 - 172 /12.