مادر ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
حکم
حُکم: خطاب شرع، متعلّق به فعل مکلّف به طور مستقیم یا غیر مستقیم، مقابل حق) ر حق (/ رأی صادر شده از قاضی جهت فیصله دادن به همه یا بخشی از موضوع دعوا، مقابل فتوا) ر فتوا () ر قضاوت (.
در کلمات فقها برای حکم به معنای نخست تعریفهای گوناگونی ذکر شده است، از جمله:
1. خطاب شرعی که به اقتضا یا تخییر به فعل مکلّف تعلّق گرفته است. مراد از اقتضا، وجوب، استحباب، حرمت و کراهت و مراد از تخییر، اباحه است.
2. خطاب خداوند که به اقتضا یا تخییر و یا وضع به فعل مکلّف تعلّق گرفته است. مراد از وضع، احکام وضعی از قبیل شرطیّت، زوجیّت و ملکیّت است. 1
3. تشریع صادر شده از طرف خداوند برای ساماندهی زندگی بشر. بنابر این تعریف، خطاب وسیله اِبراز حکم است نه خود حکم. 2
4. تشریع شارع به جعل استقلالی یا تبعی. 3
بنابر دو تعریف اخیر، حکم، مدلول خطاب، و خطاب، دلیل آن خواهد بود؛ بر خلاف دو تعریف نخست که حکم، نفس خطاب دانسته شده است. تعریف حکم به خطاب، مشهور میان قدمای اصولی است. 4 تفاوت دو تعریف نخست در این است که تعریف اوّل تنها احکام تکلیفی را در بر میگیرد؛ اما تعریف دوم، احکام وضعی را نیز شامل میشود. برخی به این دلیل که تعریف حکم به خطاب، حکم در مرحله جعل را در بر نمیگیرد و تنها مراحل بعد، یعنی تبلیغ و فعلیّت را شامل میشود، تعریف آن به 'اعتبار شرعی که مستقیم یا غیر مستقیم به فعل مکلّف تعلّق میگیرد' را بر دیگر تعریفها ترجیح دادهاند. 5
لفظ حکم دارای دو اطلاق است: یکی مقابل وظیفه شرعی که از اصول عملی) ر اصل عملی (به دست میآید و دیگری معنای عام که شامل وظیفه شرعی نیز میشود. 6 مراد از حکم در این مقاله، اطلاق دوم است و از آن در اصول فقه سخن گفتهاند.
تقسیمات: حکم به لحاظهای مختلف تقسیماتی دارد. به لحاظ تعلّق آن به فعل مکلّف به طور مستقیم یا غیر مستقیم، به حکم تکلیفی) ر حکم تکلیفی (و حکم وضعی) ر حکم وضعی (؛ به لحاظ ثبوت آن برای چیزی به عنوان اوّلی یا ثانوی به حکم واقعیِ اوّلی و حکم واقعیِ ثانوی) ر حکم واقعی (؛ به لحاظ به دست آمدن آن از ادلّه قطعی یا ظنی به حکم واقعی و ظاهری) ر حکم ظاهری (؛ به لحاظ صدور آن به جهت مولویّت یا ناصحیت و مرشدیت به حکم مولوی) ر حکم مولوی (و حکم ارشادی) ر حکم ارشادی (و به لحاظ صدور آن ابتدا از شارع بدون داشتن پیشینهای نزد عقلا و عرف یا صدور آن از شارع به جهت امضای بنای عقلا و عرف به حکم تأسیسی) ر حکم تأسیسی (و حکم امضایی) ر حکم امضایی (تقسیم شده است.
مراتب: بیشتر اصولیان برای حکم دو مرتبه انشاء و فعلیّت ذکر کردهاند. برخی متأخران برای آن چهار مرتبه برشمردهاند؛ دو مرتبه یاد شده به اضافه اقتضا و تنجّز. تعریف هریک از مراتب چهارگانه عبارت است از:
مرتبه اقتضا: وجود مقتضی برای جعل حکم با پیدایی مانع یا فقدان شرط آن. حکم در این مرتبه، حکم اقتضایی شأنی نامیده میشود.
مرتبه انشاء: انشای حکم از سوی امر کننده به سبب وجود مقتضی و عدم مانع، که به سبب وجود مانع از الزام، اراده جدّی نسبت به فعل و ملزم کردن مأمور وجود ندارد. حکم در این مرتبه، حکم انشایی نامیده میشود.
مرتبه فعلیّت: انشای حکم از سوی امر کننده با اراده جدّی وی نسبت به فعل و قصد الزام آن بر مأمور. حکم در این مرتبه، حکم فعلی گفته میشود.
مرتبه تنجّز: علم مکلّف به حکم فعلی یا قیام اماره) ر اماره (بر آن نزد مکلّف. به حکم در این مرتبه، حکم منجّز گویند که بر ترک آن عقوبت مترتّب میگردد. اطلاق حکم بر دو مرتبه اوّل، اطلاقی مسامحی است. 7
1. القواعد و الفوائد 39 /1؛ مفاتیح الاصول/ 292؛
الفصول الغرویة/ 2 336. دروس فی علم الاصول 3 104 /1. الحاشیة علی کفایة الاصول 4 370 /2. دروس فی علم الاصول 5 104 / 1. الاصول العامة/ 55. 6 56 - 55 و 7 78 - 77. اصطلاحات الاصول/ 124 - 122.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 349
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «مادر ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
- احکام مادر، اخوال مادر، اخوال مادری، اذن مادر، ارث مادر، اعفاف مادر، اقرار مادر به فرزند، اِخبار مادر، برادر مادری، تغییرجنسیت مادر، تفریق کودک و مادر، جنایت بر مادر، جنایت مادر، حضانت با مرگ مادر، حضانت مادر ( فقه )، حق رضاع مادر، خاله مادر، دعای مادر، رضاع از مادر، زکات به مادر، سرقت مادر ( فقه )، سیادت مادر، شهادت برای مادر، شهادت علیه مادر، شیر مادر، طلب حاجت نزد قبر مادر، عمه مادر، قذف مادر، قرابت مادری ( فقه )، قرض مادر از مال کودک، قصاص مادر ( فقه )، قضای نماز مادر، کلاله مادری، گرفتن مال مادر، مغایرت خواهر با مادر، نفقه مادر، نکاح با دختر و مادر، نکاح با مادر، نکاح با هووی مادر، نکاح فحل با مادر شیرخوار، هدیه به مادر، وصیت بر مادر، ولایت مادر
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه مادر ( فقه ) به زیرصفحه مادر ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- التمهید فی علوم القرآن جلد 6 : صفحه 99
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 5 : صفحه 154
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 8 : صفحه 17، 21، 23
- المباحث الفقهیة فی شرح الروضة البهیة جلد 17 : صفحه 300
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 6 : صفحه 257
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 2 : صفحه 177
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 5 : صفحه 164
- تبصرة المتعلمین : صفحه 175
- تحریرالمجله جلد 2-3 : صفحه 15
- تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 363
- ترجمه شرایع الاسلام جلد 1-2 : صفحه 456
- جامع المدارک فی شرح المختصرالنافع جلد 4 : صفحه 176
- جامع المقاصد فی شرح القواعد جلد 12 : صفحه 187
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 29 : صفحه 238
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 39 : صفحه 8، 10
- ریاض المسائل جلد 6 : صفحه 423
- زبدة البیان فی احکام القرآن جلد 2 : صفحه 661
- شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام جلد 2 : صفحه 280
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 349
- کتاب السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی جلد 2 : صفحه 519
- کشف اللثام (ط.ج) جلد 7 : صفحه 123
- مجمع الفائدة و البرهان جلد 11 : صفحه 570
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام جلد 7 : صفحه 198
- مستمسک العروة الوثقی جلد 14 : صفحه 437
- مهذب الاحکام جلد 30 : صفحه 8
- نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر : صفحه 92