حریت ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
آزادی
آزادی: رهایی انسان از سلطه دیگری رهایی از بردگی.
آزادی به معنای نخست: آزادی فرد یا ملّت، رهایی از یوغ بردگی دیگری......
آزادی به معنای دوم: آزادی به معنای رهایی از بردگی، در باب‌های مختلف فقهی اعم از عبادات مانند صلات، زکات، حج، جهاد، و عقود؛ نظیر تجارت، وکالت، وقف، وصیّت، نکاح، و ایقاعات همچون عتق و نذر، و احکام مانند غصب، ارث و قصاص آمده و موضوع احکامی قرار گرفته است که به محورهای مهم آن اشاره می‌کنیم.
آزاد بودن: اصل در انسان آزاد بودن است. 5 فرزند در آزاد یا برده بودن، تابع پدر و مادر خویش است، و به نظر مشهور، حتی اگر مادر به تنهایی آزاد باشد، فرزند نیز آزاد محسوب می‌گردد. 6
از شرایط وصیّت کننده 7، وصیّ 8، واقف 9، موقوف علیه 10، موکّل 11، وکیل 12، اقرار کننده 13، ولیّ 14 و یابنده گمشده (ملتقِط) 15، آزاد بودن است. همچنین وجوب نماز جمعه 16، زکات 17، حج 18، نذر 19، و جهاد 20 بر مکلّف، مشروط به آن است.
به قول مشهور، مادر در صورت آزاد بودن، تا هفت سال حق حضانت (--» حضانت) دخترش را دارد. 21 آزاد بودن زن موجب اختلاف عدّه (--» عدّه) او با کنیز 22 و نیز تعداد شب هایی که برای آن دو حق همخوابگی با شوهر است، می‌شود 23 (--» همخوابی) .
آزاد: انسان آزاد، مال محسوب نمی‌شود. از این رو، کسی نمی‌تواند از راه خریدن و مانند آن مالک وی گردد، 24 و چنانچه کسی او را غصب (--» غصب) کند، از جهت غصب ضامن نیست؛ 25 همچنان که دزدیدن انسان آزاد موجب ثبوت حدّ سرقت (--» دزدی) نمی‌شود (--» آدم ربایی) ، مگر آن که او را بفروشد 26 (--» آدم فروشی) .
انسان آزاد مالک منافع و کار خویش است و می‌تواند با اجیر شدن، آن را به کسی اجاره دهد (--» اجاره) 27 و چنانچه کسی منافع و عمل او را غصب کند - مانند آن که به ستم، او را به کار بگیرد - ضامن مزد آن است. 28
برده از آزاد و آزاد از برده ارث نمی‌برد. 29 مرد آزاد بیش از دو کنیز و برده بیش از دو زن آزاد نمی‌تواند به همسری برگزیند. 30 آزاد در برابر برده قصاص (--» قصاص) نمی‌شود. 31 به قول مشهور عزل (--» عزل) از همسر آزاد در صورت رضایت نداشتن وی مکروه است. 32
اسباب بازی: اسلام برای آزادی برده اسباب ذیل را قرار داده است:
الف - اسباب اختیاری:
1. عتق که از مستحبّات مؤکّد درباره برده مؤمن است (--» عتق) .
2. تدبیر (--» تدبیر) .
3. مکاتبه (--» مکاتبه) .
4. استیلاد (--» استیلاد) .
ب - اسباب قهری:
1. ملکیت: تملّک پدر یا مادر و جدّ یا جدّه و هر چه بالا رود و نیز تملّک فرزندان و نوادگان و هر چه پایین آید، سبب قهری آزادی آنان است. 33
2. سرایت: به قول مشهور آزاد شدن بخشی از برده، موجب سرایت به همه برده و آزادی وی می‌شود. 34
3. تنکیل: به قول مشهور بریدن گوش، بینی و دیگر اعضای مملوک توسّط مولا، سبب آزادی وی می‌گردد (--» تنکیل) .
4. اسلام: چنانچه برده پیش از مولای خود اسلام آورد و از قلمرو کفر به قلمرو اسلام در آید، آزاد می‌شود. 35
5. بیماری: ابتلای برده به کوری، خوره و بیماری زمین گیر، سبب آزادی او می‌گردد. 36
1 - نهج البلاغه نامه 31.
2 - ذاریات 56.
3 - نساء 59.
4 - خلافة الانسان (البنک اللاربوی) 115 - 154؛ الفقه 100 20 - 21 و 105 و 101 273؛ 282 - 288 و 106 68 - 77؛ 90؛ 117 - 124؛ 183 - 185 و 213 - 240 و مبسوط در ترمینولوژی حقوق 1 24 - 33.
5 - جواهر الکلام 24 136.
6 - 30 211.
7 - 28 270.
8 - 399.
9 - العروة الوثقی ( تکملة ) 1 207.
10 - جواهر الکلام 28 29.
11 - العروة الوثقی ( تکملة ) 1 134.
12 - جواهر الکلام 27 395.
13 - 41 523.
14 - العروة الوثقی 2 869.
15 - جواهر الکلام 38 158.
16 - 11 259.
17 - 15 14.
18 - 17 241.
19 - 336.
20 - 21 5.
21 - 31 286.
22 - 32 230 و 274.
23 - 31 165.
24 - 22 343.
25 - 37 36.
26 - 41 510.
27 - 22 37.
28 - 37 38.
29 - 39 48.
30 - 30 5.
31 - 42 81 - 83.
32 - 29 111 - 114.
33 - 34 185.
34 - 152.
35 - 191.
36 - 189.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 116
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «حریت ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- حریت حاضنه، حریت عامل زکات، حریت قاضی، حریت مرجع تقلید، حریت ملتقط، حریت منفق، حریت منفق علیه
- به لحاظ حدود:
- حریت زناکار، حریت ضامن، حریت قاذف، حریت قوّاد، حریت لواط کننده
- به لحاظ عبادت کننده:
- حریت امام جماعت، حریت حاکم جهاد، حریت حج گزار، حریت خمس دهنده، حریت زکات دهنده، حریت مجاهد، حریت نمازگزار جمعه، حریت نمازگزار عیدین
- به لحاظ معاملات:
- حریت مقر، حریت موصی
وابسته
- اصل حریت، تساوی جانی و مجنی علیه ( فقه )، تشبث به حریت، تغلیب حریت، دعوی در ملکیت و حریت، رقیت، شهادت به حریت، عقل ( قوه ادراک )، قتل به سرایت
منابع
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 2 : صفحه 12
- الموسوعه الفقهیه المیسره جلد 5 : صفحه 284
- تحریرالمجله جلد 2-3 : صفحه 10
- تحریرالوسیله جلد 1 : صفحه 312
- جامع المقاصد فی شرح القواعد جلد 3 : صفحه 5
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 116، 120
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 92
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 295
- مهذب الاحکام جلد 11 : صفحه 325