شَبَه ( مسالک علت )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
شَبَه ( مسالک علت ) : وصف مشتمل بر صفت دارای مناسبت ذاتی با حکم
شَبَه، از مسالک علت بوده و وصفی است که اگر چه همواره همراه حکم است (اطراد) اما مناسبت ذاتی با حکم ندارد، بلکه به سبب اشتمال آن بر وصفی که آن وصف مناسبت ذاتی با حکم دارد، این وصف نیز مناسبت تبعی با حکم پیدا می‌کند.
به بیان دیگر، وصفی است که ملازمه (مقارنه) وجودی با حکم دارد، ولی مناسبت ذاتی آن با حکم بعد از بررسی زیاد به اثبات نرسیده است؛ اما از آن جا که شارع در بعضی از موارد آن را علت حکم قرار داده است این مسئله به ذهن می‌آید که این وصف بر وصف دیگری مشتمل است که آن وصف، مناسبت ذاتی با حکم دارد، و چون این وصف بر آن وصف دیگر مشتمل است ـ به تبع آن ـ مناسبت تبعی با حکم پیدا می‌کند، مثل: وصف طهارت نسبت به حکم وجوب نیت در تیمم، که بین وصف طهارت و اشتراط نیت هیچ مناسبت ذاتی وجود ندارد، زیرا اگر طهارت مناسبت ذاتی با اشتراط نیت داشت باید در هر طهارتی نیت شرط می‌بود، در حالی که در شستن لباس نجس نیت شرط نیست. اما طهارت به دلیل اشتمال آن بر وصف عبادت، با نیت مناسبت دارد، زیرا بین نیت و عبادت مناسبت ذاتی وجود دارد و چون طهارت مشتمل بر عبادت است، به تبع آن، طهارت نیز با نیت، مناسبت تبعی پیدا می‌کند.
حال که طهارت وصف شبهی برای وجوب نیت در تیمم شد، می‌توان وضو را نیز با تیمم قیاس کرد. و چون وضو نیز طهارت است می‌توان حکم به وجوب نیت در آن نمود.
میان اصولی‌های اهل سنت درباره اثبات علیت به طریق شَبَه، اختلاف است؛ بسیاری هم چون ' بیضاوی ' بر این باورند که شبه بی آن که چیزی به آن ضمیمه شود، افاده علیت می‌کند.
برخی دیگر همانند ' ابوبکر باقلانی ' معتقدند طریق شبه به تنهایی افاده علیت نمی‌کند، بلکه نیاز به ضمیمه نص یا اجماع و یا مناسبتی دارد [۱] .
نکته اول:
علت این که به چنین وصفی، شَبَه گفته شده این است که چون در بعضی از احکام شارع، مناط حکم قرار گرفته است، شباهت به وصف مناسب دارد و به دلیل این که همواره همراه حکم می‌آید، ولی مناسبت آن با حکم ثابت نشده است، شباهت به وصف طردی دارد [۲] .
نکته دوم:
وصف شبهی از وصف مناسبت پایین تر و از وصف طردی بالاتر است، زیرا وصف مناسب وصفی است که با حکم شارع تناسب دارد و برای مجتهد انگیزه ایجاد می‌کند، ولی وصف شبهی تنها در برخی موارد، مورد توجه شارع قرار گرفته و با حکم تناسبی ندارد و وصف طردی وصفی است که نه مورد توجه شارع است و نه با حکم تناسب دارد بلکه صرفاً همراه حکم است.
پانوشت
منابع
- اصول الفقه الاسلامی جلد 1 : صفحه 661
- منابع اجتهاد (ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه 304
- قیاس و سیرتکوین آن درحقوق اسلام : صفحه 188
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «شَبَه ( مسالک علت )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید: