دفاع ( فقه )

1. دفاع از سرزمین اسلام: دفاع از اسلام و سرزمینهای اسلامی در برابر دشمنی که موجودیت اسلام را تهدید می‏کند و یا قصد استیلا بر بلاد اسلام و ناموس و اموال مسلمانان دارد، بر هر مکلّف واجب است و شرط آن حضور امام علیه السّلام یا نایب وی نیست. 1

در صدق عنوان جهادِ مصطلح در شرع بر دفاع از سرزمینهای اسلام بدون حضور امام یا نایب وی، اختلاف است. بنابر قول به صدق، احکام جهاد - از قبیل حرمت فرار، تقسیم غنایم و احکام شهید) ر شهید (- بر آن جاری می‏شود. برخی، تنها احکام شهید را جاری دانسته‏اند2) ر جهاد (.

2. دفاع از نفس: دفاع از خود در برابر کسی که قصد جان آدمی را دارد، جایز،

بلکه در صورت انحصار حفظ جان به دفاع، واجب است. 3 همچنین دفاع از جان مؤمن در برابر تهاجم، با داشتن توان و ایمن بودن بر جان خود واجب است. 4 برخی در وجوب آن اشکال کرده‏اند. 5

3. دفاع از مال: دفاع از مال در برابر مهاجم، جایز، 6 بلکه - بنابر دیدگاه بعضی - در صورت غلبه ظنّ به سلامت، واجب است. 7 البته در فرض علم به کشته شدن - بنابر تصریح برخی - حرام است. 8

4. دفاع از ناموس: دفاع از عِرض) آبرو و ناموس (در صورت علم یا ظنّ به سلامت جان، واجب است. آیا در فرض بیم بر جان نیز دفاع واجب است یا نه؟ محلّ بحث است؛ چنان که جواز یا حرمت دفاع از ناموس با علم به کشته شدن، اختلافی است9) ر آبرو (.

دیگر احکام: بر مُحرمی که دشمن او را از برگزاری حج منع کرده، دفع وی واجب نیست، مگر آنکه بازدارنده آغازگر جنگ، و محرم ناگزیر از دفاع باشد. برخی درفرض عدم اضطرار نیز درصورت علم یا ظنّ به پیروزی و عدم خطر، دفاع را واجب دانسته‏اند. 10

کسی که از جان یا مال و یا عِرض خود دفاع می‏کند، ضامن صدمات جانی و بدنی و خسارات مالی وارد بر مهاجم نیست، مگر آنکه حدود و شرایط دفاع را رعایت نکرده باشد.

دفاع کننده باید در مقام دفاع، راهها و روشهای آسان به دشوار را برگزیند؛ بنابر این، جایی که خطر مهاجم با داد و فریاد دفع می‏شود، باید به همان اندازه بسنده کند و یا چنانچه دشمن با مجروح کردن دفع می‏شود نباید او را بکشد، یا مهاجمی که با ضربه نخست فرار کرده نباید ضربه دوم را بر او وارد کند وگرنه نسبت به صدمات ناشی از آن ضامن است. 11

دفاع در برابر حیوان مهاجم جایز است و چنانچه بر اثر آن، حیوان معیوب گردد، در صورت انحصار دفع آن به دفاع، چیزی بر عهده مدافع نخواهد بود. 12

اگر عاقلی در مقام دفاع از خود دیوانه مهاجمی را بکشد، در صورت انحصار دفع شرّ وی به قتل، ضمانی بر عهده مدافع

نیست و بنابر مشهور، خون دیوانه هدر است. برخی قائل به پرداخت دیه وی از بیت المال شده‏اند. 13

1. جواهر الکلام 14 /21؛ تحریر الوسیلة 2 485 /1. جامع الشتات 3 367 - 366 /1. جواهر الکلام 16 /21 و 7 16 /21. 6 651 - 650 /41. 5 16 /21. 4 652 /41. شرائع الاسلام 8 233 - 232 /1. جواهر الکلام 653 - 652. 9 652 /41 و 186 - 184 /42. 13 664. 12 656 - 651 /41. 11 141 - 139 /20. 10 655؛ مبانی تکملة المنهاج 80 - 79 /2.