دواعی لفظی مجاز
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
دواعی لفظی مجاز : انگیزه‌های مرتبط با لفظ در استعمالات مجازی
دواعی لفظی مجاز، که در مقابل دواعی معنوی مجاز می‌باشد، فوایدی است که سبب استعمال لفظ مجازی به جای لفظ حقیقی می‌گردد، مثل آن که لفظی که بر معنای حقیقی شیء دلالت می‌کند، بر زبان، سنگین جاری شود، چه این سنگینی به خاطر تک تک حروف آن باشد، چه به دلیل ترکیب بین آنها و چه به سبب وزن آن؛ ولی لفظی که بر معنای مجازی دلالت می‌کند، روان و دارای لطافت و شیرینی خاصی است؛ برای مثال، واژه ' خنفقیق ـ به معنای آلام، ناراحتی‌ها و سختی‌های روزگار ـ بر زبان سنگین است، به همین دلیل به جای آن، کلمه ' موت ' را به کار می‌برند و به خاطر ناراحتی شدیدی که به شخصی رسیده است می‌گویند: ' فلان وقع فی الموت '، و یا به خاطر عذوبت و خوش آیندی معنای ' روضة ' (باغ) ، آن را به صورت مجازی به جای ' مقبرة ' به کار می‌برند، و یا به منظور استفاده از صنعت ' طباق، جناس، مقابله و ترصیع ' که از محسنات بدیعی در علم بلاغت می‌باشد، لفظ مجازی را به جای لفظ حقیقی به کار می‌برند.
' طباق ' یعنی: جمع میان دو ضد، مانند: ' السواد و البیاض (سیاهی و سفیدی) و اللیل و النهار (شب و روز) '.
' جناس ' یعنی: دو کلمه که در لفظ یکسان بوده ولی در معنا اختلاف دارند، مثل: کلمه ' ساعة ' در آیه: « و یوم تقوم الساعة یقسم المجرمون ما لبثوا غیر ساعة » [۱] که اولی به معنای ' قیامت ' و دومی به معنای ' زمانی کوتاه ' است.
' مقابله ' یعنی: آوردن چند معنا و سپس آوردن مقابل آن معانی به ترتیب، مثل قول شاعر:
ما احسن الدین و الدنیا اذا اجتمعا - و اقبح الکفر و الإفلاس بالرجل.
' ترصیع ' یعنی: آوردن الفاظی که وزن‌های یکسان دارند و آخر آنها نیز مثل هم است، مانند: ' ایابهم ' و ' حسابهم ' در آیه: « ان الینا ایابهم، ثم اِنّ علینا حسابهم ».
پانوشت
منابع
- اصول الفقه الاسلامی جلد 1 : صفحه 306
- المحصول فی علم اصول الفقه جلد 1 : صفحه (334-335)
- اصول الفقه جلد 2 : صفحه 70
- فرهنگ نامه اصول فقه