حیض ( فقه )

حیض در کلمات بسیاری از فقها به خونی که پس از بلوغ، به صورت عادت ماهانه، در ایامی خاص از رحم زن بیرون می‏آید، تعریف شده است. تعریف یاد شده بنابر تصریح برخی، معنای لغوی و شرعی حیض است. بنابر این، حیض، اسم برای خون یاد شده است. 1 لیکن برخی، آن را اسم معنا) مصدر (دانسته و به جریان خون مخصوص یا گرد آمدن خون در رحم و یا خروج آن از رحم تعریف کرده‏اند. در کلمات بسیاری از لغویان نیز حیض به سیلان و جاری شدن معنا شده است. صحّت اضافه خون به حیض و اطلاق 'خون حیض' نیز مؤیّد اسم معنا بودن آن است. 2 البته ثمره‏ای بر این اختلاف مفهومی مترتّب نیست. از حیض به 'طَمث'، 'قُرء' و 'مَحیض' نیز تعبیر می‏شود3 و به زنی که در حالت حیض است 'حائض' می‏گویند. جایگاه اصلی این عنوان باب طهارت است؛ لیکن به مناسبت در برخی ابواب دیگر، نظیر صلات، صوم، اعتکاف، حج، حجر و کفّارات نیز از آن سخن گفته‏اند.

ویژگیها: خون حیض غالب اوقات، تیره رنگ و غلیظ است و با حرارت و سوزش بیرون می‏آید. افزودن قید 'غالب' بدین جهت است که خونی که زن در ایام عادت می‏بیند محکوم به حیض است، هرچند فاقد ویژگیهای یاد شده باشد. 4

برای تشخیص خون حیض از بکارت در صورت اشتباه، پنبه‏ای درون شرمگاه

نهاده می‏شود، اگر خون دایره وار در پنبه شکل بگیرد، خون بکارت و اگر در آن نفوذ کند، خون حیض است. این آزمایش بر زن واجب است. 5

برای تشخیص خون حیض از خون ناشی از زخمِ درون رحم بنابر قول مشهور زن به پشت می‏خوابد و انگشت میانی را داخل شرمگاه می‏کند، اگر خون از سمت راست انگشت خارج شود، خون زخم و اگر از سمت چپ بیرون آید، خون حیض است. 6 جمعی از فقها بر این ملاک اشکال کرده7 و برخی، در تشخیص آن دو از یکدیگر، قائل به عکس ملاک فوق شده‏اند. 8

شرایط: علاوه بر ویژگیهای یاد شده، در خون حیض شرایطی معتبر است. به لحاظ سن زن، خونی که زن قبل از نه سالگی) بلوغ (و نیز بعد از یائسگی) ر یائسگی (می‏بیند حیض نیست؛ هرچند دارای صفات حیض باشد. سن یائسگی بنابر مشهور در غیر قرشی) ر قرشیّه (و نبطی) ر نبطیّه (پنجاه و در آن دو، شصت سال قمری است. 9

به لحاظ زمان، کمترین مدت حیض سه روز و بیشترین آن ده روز است. بنابر این، خون کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز حیض نیست. 10 اقلّ طُهر) پاکی از حیض (ده روز است. در نتیجه فاصله بین دو حیض کمتر از ده روز نخواهد بود؛ امّا در ناحیه زیادی محدودیتی ندارد. 11

بنابر قول مشهور، سه روزی که زن خون می‏بیند باید پی در پی باشد؛ از این رو، اگر این سه روز در ضمن ده روز باشد، لیکن پی در پی نباشد - مانند آنکه روزهای اوّل، چهارم و هفتم خون ببیند - حکم به حیض بودن آن نمی‏شود. 12

بنابر قول مشهور، جمع بین حیض و بارداری ممکن است؛ لیکن در اینکه جمع بین آن دو مطلقا امکان پذیر است یا تنها در صورت آشکار نشدن حاملگی، اختلاف است. بنابر قول به امکان جمع) نظر مشهور (، خونی که زن حامله در ایام عادت می‏بیند و ویژگیهای حیض را دارد، محکوم به حیض است؛ لیکن در اینکه وجود هردو ویژگی) در ایام عادت بودن و صفات حیض داشتن (شرط است، یا

وجود یکی از آن دو کافی است، یا تنها صفات حیض را داشتن یا تنها در ایام حیض بودن شرط است، یا هیچ کدام شرط نیست، احتمالاتی مطرح است.

برخی خون ایام عادت یا همراه با کمی قبل از آن را حیض دانسته و خون پس از آن را در صورتی که پس از بیست روز از ایام عادت ببیند، حیض نمی‏دانند. برخی خون دوران پس از عادت و قبل از سپری شدن بیست روز را نیز مطلقا حیض دانسته‏اند. برخی، حکم به حیض بودن خون یاد شده را منوط به وجود صفات حیض در آن کرده‏اند. برخی دیگر، اوصاف حیض را مطلقا ملاک دانسته و گفته‏اند: خون واجد صفات حیض محکوم به حیض است، چه در ایام عادت با شد یا در غیر ایام عادت. برخی نیز وجود یکی از دو امر یاد شده) در ایام عادت بودن و صفات حیض داشتن (را در حکم به حیض بودن کافی دانسته‏اند. 13

خونی که زن در حدّ فاصل بین سه و ده روز می‏بیند و امکان حیض بودن آن می‏رود، بنابر مشهور، بلکه بنابر اجماع ادعا شده، حیض محسوب می‏شود، خواه در صفت متّحد باشند یا مختلف. در فقه از این مسئله به قاعده امکان تعبیر شده است14) ر قاعده امکان (.

حیض شدن دختر دلیل و کاشف تحقق بلوغ قبل از آن است. 15

بنابر قول مشهور، حیض نشدن کنیز در مدت شش ماه عیب به شمار می‏رود. 16

اقسام حائض: زن حائض یا صاحب عادت است یا غیر صاحب عادت. صاحب عادت به عادت وقتیّه و عددیه، عادت عددیه و عادت وقتیّه و غیر صاحب عادت به مبتدئه، مضطربه و ناسیه تقسیم می‏شود.

صاحب عادت: زنی که دوبار به صورت یکسان خون ببیند.

صاحب عادت وقتیّه و عددیّه: زنی که دو بار در وقت معیّن خون ببیند و شمار روزهای آن نیز یکی باشد، مثلا هر دو بار، اوّل تا هفتم ماه.

صاحب عادت عددیه: زنی که شمار روزهایی که خون می‏بیند یکسان است؛ امّا زمان آنها متفاوت می‏باشد، مثلا هر دو

ماه هفت روز خون می‏بیند، لیکن یکی در اوّل و دیگری در وسط ماه.

صاحب عادت وقتیّه: زنی که زمان خون دیدنش یکسان، امّا روزهای آن متفاوت است؛ مثلا در اوّل هر دو ماه خون می‏بیند؛ لیکن در یک ماه پنج روز و در ماه دیگر هفت روز.

غیر صاحب عادت: زنی که در مسئله خون دیدن عادتی ندارد.

مبتدئه: برای مبتدئه دو تعریف ذکر شده است: یکی زنی که نخستین بار خون می‏بیند و دیگری زنی که دارای عادت نیست؛ خواه منشأ آن، نخستین بار خون دیدن وی باشد یا عدم استقرار عادت. تعریف دوم، اعم از تعریف اوّل و منسوب به مشهور است) ر مبتدئه (.

مضطربه: زنی که چند بار خون دیده ولی متفاوت، و عادت مستقر و ثابت نداشته است. مضطربه به 'ناسیه' نیز تعریف شده است) ر مضطربه (.

ناسیه: زنی که عادتش را فراموش کرده است. از آن به 'متحیّره' نیز تعبیر شده است17) ر ناسیه (.

تحقق عادت: عادت با دوبار خون دیدن زن به صورت یکسان محقق می‏شود. چنان که تبدیل عادت قبلی به عادت بعدی با دو بار تغییر یکسان تحقق می‏یابد. اگر صاحب عادت، دو بار متفاوت خون ببیند بنابر قول برخی، حکم عادت اوّل باقی است؛ لیکن اگر چند بار متفاوت خون ببیند، عادتش باطل و به مضطربه ملحق می‏گردد. 18

احکام: صاحب عادت وقتیّه - چه عددیه هم باشد یا نباشد - به محض دیدن خون در ایام عادت - و یا یکی دو روز قبل و بعد از آن، به مقداری که پس و پیشِ عادت به شمار رود - آن را حیض قرار می‏دهد و تمامی احکام حیض را مترتّب می‏کند؛ هرچند فاقد صفات حیض باشد. پس از آن اگر معلوم شود حیض نبوده - مثلا خون قبل از سه روز قطع شده - عبادتهای انجام نداده را قضا می‏کند. 19

غیر صاحب عادت وقتیه، اعم از صاحب عادت عددیه، مبتدئه، مضطربه و ناسیه، در اینکه به صرف دیدن خون، حائض محسوب می‏شود و وظیفه‏اش

عمل به حکم حائض است یا سه روز صبر می‏کند، در صورت دیدن خون در آن مدت یا بیشتر، آن را حیض قرار می‏دهد و یا تنها در صورت واجد صفات حیض بودن، آن را حیض قرار می‏دهد و یا اینکه تا سه روز بین تروک حائض و اعمال مستحاضه جمع می‏کند، اختلاف است. 20

اگر زن - در هر وضعیّتی - پس از گذشتن اقلّ طهر) ده روز (از حیض قبلی سه روز پی در پی خون ببیند و سپس قطع شود، باید آن را حیض قرار دهد و چنانچه پس از آن تا ده روز به صورت غیر متوالی خون ببیند، همه روزها تا سقف ده روز حیض به شمار می‏رود، به شرط آنکه جریان خون از ده روز تجاوز نکند. 21

صاحب عادت عددیّه و وقتیّه، در صورتی که به مقدار همان عدد، قبل از ایام عادت یا بعد از آن خون ببیند، حکم به حیض بودن آن می‏شود، هرچند دارای صفات حیض نباشد؛ چون در این گونه مواقع که عادت، پس و پیش می‏شود، عدد بر وقت مقدم می‏گردد. 22

صاحب عادت در صورتی که قبل از ایام عادت خون ببیند و در ایام عادت نیز استمرار داشته باشد، یا در وقت عادت و پس از آن و یا قبل از عادت و زمان عادت و پس از آن، خون ببیند و مجموع آن از ده روز بیشتر نباشد، همه آن روزها حیض خواهد بود. 23

حکم خونی که زن بیش از ده روز می‏بیند متفاوت است. صاحب عادت، ایام عادت را حیض و بقیه را استحاضه قرار می‏دهد. هرچند برخی نسبت به ایام استظهار توقف و یا حکم به حیض بودن آن کرده‏اند. مبتدئه و مضطربه بنابر مشهور، خون واجد صفات حیض را - در صورت کمتر نبودن آن از سه و بیشتر نبودن آن از ده روز - حیض و خون واجد صفات استحاضه را استحاضه قرار می‏دهند.

در صورت یکسان بودن خون و عدم امکان تمیز آن و یا فقدان دو شرط یاد شده) کمتر از سه و بیشتر از ده روز نبودن (در عدد ایام حیض به عادت زنان خویشاوند رجوع می‏کند. در صورت عدم امکان و یا مختلف بودن آنان بنابر

مشهور به همسالان خود رجوع می‏کند و در صورت عدم امکان و یا اختلاف ایشان، در اینکه در هر ماه چه روزهایی را حیض قرار دهد، اقوال مختلف است. هفت روز در هر ماه، ده روز در یک ماه و سه روز از ماه دیگر، ده روز در هر ماه و سه روز در هر ماه از جمله این اقوال است. 24

حکم ناسیه در رجوع به صفات همچون حکم مبتدئه است، لیکن در فرض فقدان صفات به خویشان و همسالان خود رجوع نمی‏کند، بلکه به عدد - بر حسب اختلاف اقوال - عمل می‏کند. 25

استبرای حائض: بنابر قول مشهور بر حائضی که خونش قبل از ده روز قطع شده و احتمال وجود خون در داخل فرج می‏دهد، واجب است قبل از غسل استبرا کند26) ر استبراء (.

استظهار حائض: صاحب عادت، که زمان عادت او کمتر از ده روز است، اگر پس از زمان عادتش نیز خون ببیند و نداند تا ده روز ادامه می‏یابد یا نه، استظهار می‏کند؛ یعنی تا ده روز از آغاز حیض منتظر می‏ماند و به احکام حائض عمل می‏کند تا تکلیفش روشن شود. 27) ر استظهار (.

احکام حائض: به جا آوردن عبادات مشروط به طهارت همچون نماز، روزه، طواف و اعتکاف بر حائض حرام است و پیدایی قاعدگی در اثنای آنها موجب بطلان عمل می‏گردد؛ 28 هرچند در طواف بنابر قول مشهور اگر قاعدگی بعد از دور چهارم عارض شود، حکم به بطلان نمی‏شود و باقی مانده دورها پس از پاک شدن انجام می‏شود. 29

قضای نمازهای یومیّه بر حائض واجب نیست؛ لیکن قضای روزه ماه رمضان بر او واجب است. 30

در وجوب قضای نماز آیات بر حائض اختلاف است. قول به عدم وجوب به مشهور نسبت داده شده است. 31

تماس گرفتن با آنچه تماس با آن مشروط به طهارت است، مانند نوشته قرآن و نیز بنابر قول مشهور، اسامی خداوند، پیامبران و امامان علیهم السّلام بر حائض حرام است. 32

خواندن حتّی بخشی از سوره‏هایی که سجده واجب دارند) ر عزائم (بر حائض حرام است؛ لیکن بنابر مشهور سجده کردن در صورت تلاوت آیه سجده و یا گوش دادن به آن) استماع (و یا شنیدن آن) سماع (بنابر قول به وجوب سجده هنگام سماع، بر حائض واجب است33) ر آیات سجده (. همچنین توقف در مسجد و گذاشتن چیزی در آن، و مکث و عبور از مسجد الحرام و مسجد النبی بر حائض حرام است34) ر جنابت (. مشاهد مشرّفه معصومین) ر مشاهد مشرفه (نیز حکم مسجد را دارد. هرچند برخی در این حکم توقف کرده و بنابر احتیاط، حکمِ مسجد را بر آن جاری دانسته‏اند. 35

آمیزش با حائض از قُبُل حرام و استمتاع از وی در حدّ فاصل ناف تا زانو بنابر مشهور به گونه تماس با بدن بدون لباس و نیز آمیزش در دُبُر بنابر مشهور، مکروه است. سایر استمتاعات جایز می‏باشد. 36

آمیزش با حائض موجب ثبوت تعزیر است. بنابر قول منسوب به مشهور کفّاره نیز ثابت است. قول مقابل مشهور استحباب کفّاره است. 37 کفّاره آمیزش بنابر قول مشهور، بلکه ادعای اجماع شده، یک دینار) هیجده نخود (در صورت تحقق آن در یک سوم اوّل ایام حیض و نصف دینار در صورت تحقق آن در یک سوم میانی و ربع دینار در یک سوم آخر آن است. 38 کفّاره تنها بر عهده زوج است و بر زوجه حتّی در فرض رضایت وی بر آمیزش چیزی نیست. 39 آمیزش با حائض پس از قطع شدن خون و پیش از غسل جایز است، هر چند مکروه می‏باشد؛ لیکن در اینکه جواز مشروط به تطهیر موضع است یا نه، اختلاف است. 40

سایر احکام

مستحبات و مکروهات: بنابر قول مشهور، مستحب است حائض در اوقات نمازهای پنج گانه، خود را پاکیزه کند و در مکانی که نماز می‏گزارده یا هر مکان پاکیزه دیگری روبه قبله بنشیند و به مقدار زمان نمازگزاردن به تسبیح، تهلیل، تحمید، صلوات و تلاوت قرآن مشغول باشد؛ هرچند در غیر این اوقات، تلاوت

قرآن برای او کراهت دارد. 41 برخی، عمل یاد شده را واجب دانسته‏اند. 42

خضاب کردن با حنا و مانند آن، خواندن و همراه داشتن قرآن و نیز تماس با قسمتهای نانوشته آن از قبیل حاشیه و بین سطرها بر حائض مکروه است. 43

حج حائض: زنی که به احرام عمره تمتّع محرم شده و به جهت حیض نمی‏تواند طواف کند و وقت برای ادراک وقوف به عرفه) ر وقوف (تنگ باشد، بنابر مشهور، با همان احرام نیّت حج اِفراد) ر حج افراد (می‏کند و پس از اعمال حج، عمره مفرده) ر عمره مفرده (انجام می‏دهد. 44 مقابل مشهور، برخی قدما گفته‏اند: بر همان احرام باقی می‏ماند و جز طواف و نماز طواف، اعمال عمره را انجام می‏دهد و سپس برای حج محرم می‏شود و بعد از پاک شدن، طواف و نماز طواف فوت شده را قضا می‏کند. 45

شرط احرام، طهارت از خون حیض نیست، بنابر این حائض همچون دیگران می‏تواند از میقات) ر میقات (مُحرم شود و بنابر قول به وجوب احرام از مسجد شجره، حائض در حال عبور از مسجد، بدون توقف در آن محرم می‏شود و در صورت عدم امکان عبور، احرام از بیرون مسجد اشکالی ندارد. 46

چند دسته از جمله زنی که خوف قاعدگی دارد می‏توانند اعمال بعد از منی را قبل از رفتن به عرفات انجام دهند. 47

طلاق و ظهار حائض: از شرایط صحّت طلاق طهارت زن از حیض است؛ بنابر این، طلاق دادن زن حائض باطل است؛ مگر آنکه غیر مدخوله یا حامله باشد یا شوهرش پس از آمیزش با وی در حال پاکی به سفر رود و پس از گذشت مدتی که به طور عادت زن در آن مدت از طهر پیشین به طهر دیگر انتقال می‏یابد، او را طلاق دهد. در سه مورد یاد شده طلاق صحیح است هرچند در ایام حیض واقع شده باشد. 48

شرط صحّت ظهار نیز پاک بودن زن از حیض هنگام ظهار است، به شرط آنکه شوهرش حاضر باشد، و در آن پاکی با زن آمیزش نکرده باشد. 49

) ر غسل حیض (

1. جواهر الکلام 135 /3؛ تذکرة الفقهاء 251 /1؛ ذخیرة المعاد/ 2 61. فقه الصادق 9 /2؛ التنقیح) الطهارة (85 - 84 /6؛ مصطلحات الفقه/ 222؛ لسان العرب و مجمع البحرین/ واژه 'حیض' × 3. مفتاح‏الکرامة 565 /2؛ مسالک الافهام 4 217 /9. جواهر الکلام 142 - 140. 5 139 - 137 /3؛ العروة الوثقی 6 533 - 532 /1. جواهر الکلام 7 144 /3. المعتبر 199 /1؛ منتهی المطلب 269 /2؛ مدارک الاحکام 8 318 /1. ذکری الشیعة 229 /1؛ الدروس الشرعیة 9 97 /1. جواهر الکلام 163 - 160 /3؛ روض الجنان 10 171 /1. جواهر الکلام 147 /3؛ مستندالشیعة 11 388 /2. جواهر الکلام 149 - 147 /3؛ مستند الشیعة 12 396 /2. جواهر الکلام 13 153 - 149 /3. مستند الشیعة 406 - 400 /2؛ جواهر الکلام 265 - 261 /3؛ التنقیح) الطهارة (14 113 - 102 /6. مستند الشیعة 408 /2؛ جواهر الکلام 164 - 163 /3؛ مستمسک العروة 15 232 - 230 /3. جواهرالکلام 17 281 /23. 16 44 - 42 /26. مسالک الافهام 67 /1؛ العروة الوثقی 541 - 540 /1؛ جواهر الکلام 18 267 /3. العروة الوثقی 541 /1؛ تحریر الوسیلة 19 47 /1. جواهر الکلام 181 - 178 /3؛ مستند الشیعة 436 - 433 /2؛ مستمسک العروة 20 222 - 219 /3. مستمسک العروة 229 - 222 /3؛ جواهر الکلام 21 186 - 181 /3. جواهر الکلام 297 - 296. 22 188 - 187 /3؛ مستمسک العروة 23 242 /3. مستمسک العروة 244 - 242 /3؛ جواهر الکلام 24 298 /3. جواهر الکلام 294 - 267 /3؛ مستمسک العروة 290 - 277 /3 و 304؛ مفتاح الکرامة 25 599 - 585 /2. جواهر الکلام 309 - 308 /3؛ مستمسک العروة 292 - 291 /3؛ العروة الوثقی 26 564 /1. مستمسک العروة 261 - 256 /3؛ العروة الوثقی 27 557 - 556 /1. مستمسک العروة 28 271 - 262 /3. العروة الوثقی 572 - 570 /1؛ تحریر الوسیلة 293 /1؛ جواهر الکلام 29 184 /17. جواهر الکلام 31 252 - 251 /3. 30 42 - 39 /18. مستمسک العروة 32 356 - 355 /3. جواهر الکلام 33 217 - 216 /3. التنقیح) الطهارة (432 /6؛ مستمسک العروة 315 /3؛ جواهر الکلام 34 225 - 223 /3. مستمسک العروة 313 /3؛ تحریر الوسیلة 35 52 /1. مستمسک‏العروة 313/3 و 320 - 317. 36 49 -48؛ جواهر الکلام 37 230 - 225 /3. جواهر الکلام 225 /3 و 234. 38 233 - 230؛ مستمسک العروة 39 326 - 323 /3. جواهر الکلام 230 /3؛ مستمسک العروة 40 327 /3. جواهر الکلام 254 - 252 /3. 41 208 - 205 /3؛ العروة الوثقی 42 587 /1. الحدائق الناضرة 43 274 - 273 /3. جواهر الکلام 257 - 256 /3؛ العروة الوثقی 44 587 /1. جواهر الکلام 392 - 391 /19. 47 109. 46 37. 45 36 - 29 /18؛ مناسک حج) مراجع (/ 442 م 48 1176. جواهر الکلام 123 /33. 49 30 - 29 /32.