باطن قرآن
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
باطن قرآن : معنای باطنی آیات قرآن
باطن یا بطن قرآن، مقابل ظاهر یا ظهر قرآن است. این دو اصطلاح هر چند در قرآن با صراحت نیامده و برخی آن را از ساخته‌های باطنیان دانسته‌اند، اما بسیاری از آیات بر آن دلالت دارند؛ مانند: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» (آل‌عمران// 7) . بر اساس این آیه، تأویل بخشی از آیات قرآن را فقط خدا و راسخان در علم می‌دانند؛ و این همان باطن قرآن است.
اما مستند اصلی وجود ظاهر و باطن در قرآن، روایات است؛ از جمله حدیثی که شیعه و سنّی از پیامبر (ص) نقل کرده‌اند: «إنّ للقرآن ظهراً و بطناً و لبطنه بطناً إلی سبعة أبطن». و نیز از امام محمد باقر (ع) نقل شده است که درباره این روایت از آن حضرت سؤال شد؛ امام (ع) فرمود: «ظَهره تنزیله و بطنه تأویله، منه ما قد مضی و منه ما لم‌یکن، یجری کما تجری الشمس و القمر، کلما جاء منه شیء وقع»: ظَهر همان مورد نزول آیه است و بطن، تاویل آن (که موارد قابل انطباق را شامل می‌شود)، برخی در گذشته اتفاق افتاده و برخی هنوز نیامده است، قرآن(پیوسته زنده و جاوید و قابل بهرهگیری است و) مانند آفتاب و ماه در جریان است».
علامه طباطبایی می‌فرماید: منظور از ظاهر قرآن چیزی است که از مدلول مطابقی آیه استفاده می‌شود؛ به عبارت دیگر، ظاهر قرآن چیزی است که هر کس با لغت فصیح عرب آشنا باشد، همان ابتدا آن را از آیه می‌فهمد. به عقیده وی، ظاهر و باطن دو امر نسبی‌اند و هر دو هم به وسیله کلام، بیان شده‌اند؛ جز این که این دو معنا در طول هم مورد نظر قرار گرفته‌اند، نه در عرض هم؛ یعنی نه اراده ظاهر لفظ، اراده باطن را نفی می‌کند و نه اراده باطن، مزاحم اراده ظاهر است؛ مثلاً از آیه کریمه «... وَلاَ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئًا...» (نساء// 36) نخست برداشت می‌شود که نباید بت‌ها را پرستید؛ ولی با یک دید بازتر، انسان نباید غیر خدا را بپرستد، و نیز با نگاهی دیگر، انسان نباید حتی از دل خود پیروی کند، و بالآخره نباید از خدا غافل شود و به غیر او التفات کند.
همین ترتیب (یعنی ظهور معنای ساده ابتدایی از آیه، و ظهور معنای وسیع‌تری در پی آن و همچنین ظهور معنایی از دل معنای دیگری) در سراسر قرآن مجید جریان دارد.
برداشت فرقه اسماعیلیه و باطنیه درباره ظاهر و باطن، از حد اعتدال خارج شده، حالت افراط و تفریط به خود گرفته است؛ یعنی آنان تنها باطن را پذیرفته، ظاهر را از میدان عمل، کنار نهاده و آن را از اعتبار انداخته‌اند و می‌گویند: «ظاهر به منزله پوست، و باطن همانند مغز است» و برای تأیید عقیده خود، این آیه را مطرح و به آن استناد کرده‌اند: «بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ» (حدید// 13) .
ولی شیعه امامیه برخلاف فرقه‌های ظاهریه و باطنیه، هم ظاهر و هم باطن قرآن را در کنار هم پذیرفته‌اند. همچنین تمام قرآن را مغز و حقیقت می‌دانند و تعبیر به پوست را در قرآن، منافی با اسلام و قرآن، و ظاهر را نیز مانند باطن، قرآن به شمار می‌آورند.
به اعتقاد امامیه، خود پیغمبر (ص) از ظاهر و باطن قرآن خبر داده است؛ آن‌جا که فرمود: «له ظَهر و بطن، فظاهره حکم و باطنه علم».
منابع
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 3 : صفحه (72-74)
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 3 : صفحه 101
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 3 : صفحه 78
- قرآن در اسلام : صفحه (33-36)
- تاریخ تفسیر قرآن کریم : صفحه 183
- شناخت قرآن : صفحه 253
- معجزه بزرگ ، پژوهشی در علوم قرآن : صفحه 686
- مدخل التفسیر : صفحه 161
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «باطن قرآن» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
وابسته
- تأویل قرآن ( علوم قرآنی )، تفسیر باطن قرآن، حدیث ما نزل من القرآن من آیه الا و لها ظهر و بطن، زبان قرآن ( علوم قرآنی )، ظاهر قرآن، لایههای باطن قرآن
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه باطن قرآن به زیرصفحه باطن قرآن/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آرمان ها و واقعیت های اسلام : صفحه (136-140)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه 225
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 169
- التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 59
- التمهید فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 26
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 3 : صفحه (72-74)
- تاریخ تفسیر قرآن کریم : صفحه 183
- شناخت قرآن : صفحه 253
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 3 : صفحه 78، 101
- علوم القرآن : صفحه 328
- قرآن در اسلام : صفحه (33-36)
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 11 : صفحه 257
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 5 : صفحه 138، 140، 143، 145، 149، 153، 156
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 7 : صفحه 301
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 9 : صفحه 44، 58، 68
- مدخل التفسیر : صفحه 161
- معجزه بزرگ ، پژوهشی در علوم قرآن : صفحه 686
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 87