عام (عام و خاص)

توضیح مفهومی

عام (عام و خاص) : لفظ شامل همه افراد و مصادیق ممکن

مراد از «عام» لفظی است که تمام افراد و مصادیق ممکن را، بدون حصر کمّی و عددی شامل شود؛ مانند: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَیْدِیَهُمَا» (مائده// 38) که الفاظ «سارق» و «سارقه» در این آیه عامند.

عام در قرآن کریم به صیغه‌های گوناگونی آمده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1. اسم جنس مفرد معرَّف به «الِ» استغراق؛ مانند: آیه پیش گفته؛

2. اسم جنس جمع معرَّف به «ال»؛ مانند: «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ» (احزاب// 35) ؛

3. اسم جنس معرَّف به اضافه؛ مانند: «فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ» (توبه// 12) ؛

4. الفاظ کلّ، جمیع، اجمع، کافّه، «مَن» شرطیه و….

عام به طور کلی سه گونه است:

1. عام باقی بر عمومیت خویش؛ یعنی عامی که هیچ تخصیصی نپذیرفته است؛ مانند: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالاَتُکُمْ» (نساء// 23) .

2. عام‌هایی که مراد از آن‌ها افراد خاصی است (العام المراد به الخصوص) ؛ مانند: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ» (نساء// 54) که مراد از «الناس» رسول خدا (ص) است.

3. عام‌هایی که تخصیص پذیرفته‌اند (العام المخصوص) ؛ مانند: «مَا کَانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن یَتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ» (توبه// 120) . به حکم عقل، بدیهی است افراد بیمار و ناتوان و پیر و زن و کودک از این حکم مستثنا هستند.

عام به اشکال گوناگون تخصیص می‌پذیرد؛ مانند: تخصیص به استثناء، تخصیص به وصف؛ تخصیص به شرط و تخصیص به بدل بعض از کل.

در تفاوت میان عامی که از آن خصوص اراده شده و عام مخصوص اختلاف وجود دارد، برخی گفته‌اند منظور از اولی عامی است که نه از لفظش و نه از معنایش عموم اراده نشده، بلکه تنها در یک فرد از افرادش استعمال شده است. اما دومی عامی است که از جهت لفظ عمومیت دارد و تنها از جهت شمول حکمش تخصیص خورده است. برخی اولی را مجاز می‌دانند، اما دومی را حقیقت دانسته‌اند. برخی گفته‌اند قرینه اولی عقلی و قرینه دومی لفظی است، عده‌ای نیز گویند قرینه اولی همواره به آن متصل است، اما قرینه دومی می‌تواند منفصل نیز باشد.

منابع

1. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه (18-19)
2. الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 48
3. اصول الفقه جلد 1 : صفحه 139
4. دراسات فی القرآن الکریم : صفحه 180
5. دراسات فی القرآن الکریم : صفحه 179
6. مباحث فی علوم القرآن : صفحه 304

اصطلاح‌نامه

اعم

عام و خاص ( علوم قرآنی )

وابسته

آیات عام، الفاظ عام قرآن، خاص ( علوم قرآنی )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه عام (عام و خاص) به زیرصفحه عام (عام و خاص)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اصول الفقه جلد 1 : صفحه 139
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 48، 49
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه (18-19)
• دراسات فی القرآن الکریم : صفحه 179، 180
• فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 261
• قرآن ثقل اکبر : صفحه 192
• مباحث فی علوم القرآن : صفحه 304
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 2 : صفحه 46، 47، 216، 233