آیات صفت مکر
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیات صفت مکر : آیات نسبت دهنده صفت مکر به خدا
'مکر' به معنای تدبیر است؛ چه در کار بد باشد و چه در کار خوب. در ~المفردات فی غریب القرآن~ و ~اقرب‌الموارد~ آمده است: مکر آن است که شخص را با حیله‌ای از مقصودش منصرف کنی. و آن دو نوع است: محمود و مذموم. در مکر محمود، جنبه خوب و پسندیده کار و در مکر مذموم عکس آن مراد است.
~قاموس‌اللغة~ و ~صحاح جوهری~ مکر را حیله و خدعه معنا کرده‌اند که البته این دو کتاب لغت، معنای غالب را در نظر گرفته‌اند.
واژه 'مکر' و مشتقات آن 43 بار در قرآن به کار رفته است که در پنج آیه، صفت مکر به خداوند نسبت داده شده است:
1. آیه 54 سوره آل‌عمران: «وَمَکَرُواْ وَمَکَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»؛ «و (دشمنان) مکر ورزیدند و خدا (در پاسخشان) مکر در میان آورد و خداوند بهترین مکرانگیزان است».
2. آیه 30 سوره انفال: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»؛ «و (یاد کن) هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ میکردند تا تو را به بند کشند یا بکشند یا (از مکه) اخراج کنند و نیرنگ میزدند و خدا تدبیر میکرد و خدا بهترین تدبیرکنندگان است».
3. آیه 50 سوره نمل: «وَمَکَرُوا مَکْرًا وَمَکَرْنَا مَکْرًا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ»؛ «و دست به نیرنگ زدند و (ما نیز) دست به نیرنگ زدیم و خبر نداشتند».
4. آیه 21 سوره یونس: «وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِّن بَعْدِ ضَرَّاء مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُم مَّکْرٌ فِی آیَاتِنَا قُلِ اللّهُ أَسْرَعُ مَکْرًا إِنَّ رُسُلَنَا یَکْتُبُونَ مَا تَمْکُرُونَ»؛ «و چون مردم را پس از آسیبی که به ایشان رسیده است رحمتی بچشانیم بناگاه آنان را در آیات ما نیرنگی است بگو نیرنگ خدا سریعتر است در حقیقت فرستادگان ( فرشتگان) ما آنچه نیرنگ میکنید مینویسند».
5. آیه 42 سوره رعد: «وَقَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلِلّهِ الْمَکْرُ جَمِیعًا...»؛ «و به یقین کسانی که پیش از آنان بودند نیرنگ کردند ولی همه تدبیرها نزد خداست…».
در آیات 9 سوره بقره و 142 سوره نسا، خدعه و فریب نیز به خداوند نسبت داده شده است که از دو جهت جنبه ممدوح آن مراد است: اولاً منظور از مکر خدا در این آیات همان تدبیر خداوند و تقدیرهایی است که به حرمان و عذاب بدکاران می‌انجامد، و این تدبیر در مرتبه دوم و پس از مکر بندگان و به مقتضای عدالت عملی پسندیده است؛ ثانیاً، مکر در مقابل مکر، ممدوح است؛ و در این آیات نیز مکر و حیله خداوند سبحان در مقابل مکر آمده و پسندیده است. به عبارت دیگر، خداوند به کسی حیله و خدعه نمی‌کند و کسی را فریب نمی‌دهد؛ زیرا منشأ فریب دادن و حیله کردن، جهل و نقصان است و خداوند سبحان از این نقایص مبرّا است؛ ولی کسی که از هدایت خداوند روی می‌گرداند، گرفتار سخط و غضب حق تعالی می‌شود؛ این معنای دیگر 'مکر خدایی' است.
منابع
- المفردات فی غریب القرآن : صفحه 487
- قاموس قرآن جلد 6 : صفحه 265
- قاموس قرآن جلد 2 : صفحه (231-232)
- التمهید فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (284-289)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 23
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیات صفت مکر» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید: