مزاوجه (ادبیات)
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
مزاوجه (ادبیات) : ایجاد تقارن میان دو معنا در مثل شرط و جزا
بعضی از مؤلّفان علوم قرآنی، یکی از صنایع بدیعی و ادبی قرآن را «مزاوجه» دانسته‌اند. «مزاوجه» در لغت به معنای با همدیگر جفت شدن، و نزد اهل بدیع، آن است که میان دو معنا از (قبیل شرط و جزا) مقارنت آورند، که از محسّنات معنوی فن بدیع است. سیوطی در ~الإتقان~ مزاوجه را چنین تعریف می‌کند: «المزاوجه أن‌یزاوج بین معنیین فی الشرط و الجزاء أو ما جری مجراهما؛ مزاوجه آن است که بر هر یک از دو معنای واقع در شرط و جزا یا آن‌چه به منزله شرط و جزا است، معنایی را مترتب کند که بر دیگری مترتب کرده است». مثال مزاوجه در شعر عرب:
- إذا ما نهی الناهی فَلَجَّ بیَ الهوی أصاخت إلی الواشی فَلَجَّ بها البحر *
در این شعر، میان نهی ناهی (عروض مانع از حبّ معشوق) و اصاخه واشی (گوش دادن معشوقه به سخنان نمّام) مزاوجه صورت گرفته است؛ یعنی بر هر دو، یک معنا (لجاج و ملازمت چیزی) مترتب شده است.
سیوطی آیه 175 سوره اعراف را مصداق مزاوجه دانسته است: «آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ».
باقلانی در ~اعجاز القرآن~ بعد از تعریف «تجانس»، برای آن دو قسم به نام «مزاوجة» و «مناسبة» برمی شمارد، و برای مزاوجه، بیتی از عمرو بن کلثوم ذکر می‌کند:
- ألا لایجهلنّ أحدٌ علینا فنجهل فوق جهل الجاهلینا *
و آیات ذیل را نیز شاهد می‌آورد:
«فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ»؛ «پس هر کس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید» (بقره//194) .
«وَمَکَرُواْ وَمَکَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»؛ «و (دشمنان) مکر ورزیدند و خدا (در پاسخشان) مکر در میان آورد و خداوند بهترین مکرانگیزان است» (آل عمران//54) . در این آیه، مزاوجه در جزا صورت گرفته و به این معنا است که شخص معتدی را به میزانی که مستحق آن است- و نه بیش از آن- جزا دهید، ولی به طریق استعاره، از لفظ «اعتداء» استفاده شده تا تاکیدی باشد بر مساوات در مقدار.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 323
- اعجاز القرآن : صفحه 271
- کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم : صفحه 1523
اصطلاح‌نامه
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه مزاوجه (ادبیات) به زیرصفحه مزاوجه (ادبیات)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.