مفسّران قرن اول
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
مفسّران قرن اول : صاحبان آرای تفسیری در قرن اول هجری قمری
در منابع علوم قرآنی هنگام سخن از مفسّران، دسته‌بندی‌های متفاوتی ارائه می‌شود که علت این تفاوت‌ها لحاظ‌های مختلف است. قرنی که مفسّر در آن می‌زیسته، مذهب و فرقه‌ای که به آن گرایش داشته است، گرایش تفسیری مفسّر (اجتماعی، اخلاق، ادبی و…) و دیگر عوامل می‌تواند سبب دسته‌بندی‌های متفاوتی شود. دسته‌بندی رایج در متون کهن علوم قرآنی را می‌توان مبتنی بر ملاک دوگانه دانست. در طبقات اول تا سوم (و بلکه احیاناً تا طبقه چهارم) محور و ملاک تعیین جایگاه و طبقه مفسّر، پیامبر (ص) (و امامان معصوم (ع) نزد شیعه) بود. به این ترتیب، پس از شخص پیامبر (ص) (و امامان معصوم (ع) ) اصحاب ایشان و تابعان و تابعان تابعان به نوبت قرار می‌گرفتند؛ اما برای تعیین طبقات بعدی، کسانی در کنار هم قرار می‌گرفتند که در یک فاصله زمانی مشخص قرار داشتند و احیاناً به دلیل ویژگی خاصی، از طبقه بعدی متمایز می‌شدند.
اما تقسیم‌بندی مفسران بر اساس قرنی که در آن می‌زیستند، ملاک واحدی است که حاصل آن، نموداری متفاوت از ملاک پیش‌گفته خواهد بود. در این تقسیم‌بندی، اگر فردی از تابعان در قرن اول می‌زیسته است، به طبقه صحابه ملحق می‌شود (مثل سعید بن جبیر که متوفای 64 هجری است) ؛ به عبارت دیگر، مفسّران قرن اول هجری متشکل از مفسّران صحابه پیامبر (ص) و تابعان صحابه، متعلق به این قرن هستند.
علاوه بر پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) می‌توان از عبدالله بن مسعود (م 32 ق) ، ابیّ بن کعب (م حدود 19- 36 ق) ، عبدالله بن عباس (م 68 ق) ، جابر بن عبدالله انصاری (م 74 ق) ، رفیع بن مهران ریاحی (م حدود90 - 93 ق) ، جابر بن زید (م 93 ق) و سعید بن جبیر (م حدود 94 - 95 ق) نام برد.