تفسیر باطنی
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تفسیر باطنی : تفسیر با رویکرد کشف معانی باطنی قرآن
از جمله ویژگی‌های قرآن در منابع روایی امامیه و اهل سنت این حقیقت است که قرآن «ظَهْر» و «بطن» دارد، یعنی افزون بر معنایی که از ظاهر واژگان و معنای لغوی آنها استفاده می‌شود، معانی ژرف تر و پنهان تری نیز در عبارات وحی نهفته است که فهم آنها نیاز به شناخت و شیوه و ملاک‌های ویژه‌ای دارد. براساس این روایات، ظاهر قرآن همان احکامی است که هر مراجعه کننده‌ای که با زبان عربی آشنایی داشته باشد آن را در می‌یابد، اما باطن قرآن فهم عمیق معارف قرآن است؛ رها از محدودیت زمانی و مکانیِ خاص. البته بطن قرآن خود دارای لایه‌های متفاوتی است و اطلاع افراد به آن لایه‌ها نسبی و دارای درجات و مراتب است.
در این باره این پرسش مطرح است که آیا مردمان عادی با دانش و درک بیشتر می‌توانند به بطون قرآن یا بخشی از آن دست یابند یا قلمرو ادراک آنان فقط ظاهر قرآن است و فهم باطن قرآن تنها در اختیار پیامبر و اولیای الهی است؟
براساس دسته‌ای از روایات، به طور قطع بخشی از ظاهر قرآن در معرض فهم همگان است و فهم بخشی از باطن قرآن در انحصار خدا و خاصان مرتبط با مکتب وحی است و در این میان مراتبی وجود دارد که هر چند عوام از درک آن بی بهره‌اند، اما آگاهان، تیزبینان و اهل دقت و معنویت می‌توانند بدان دست یابند، هرچند ایشان در مرتبه انبیا و پیوستگان با وحی قرار نداشته باشند. البته این روایات با آن دسته روایاتی که فهم قرآن را منحصر به اهل بیت (ع) دانسته است (مثل روایات موجود در بحارالانوار ج 89 صص 78- 106) ناسازگار نیست زیرا در این روایات یا علم تمامی قرآن که شامل ظاهر و باطن می‌شود ویژه انبیا و اوصیا دانسته شده، و یا تنها به یک طبقه از طبقات سه گانه یا چهار گانه معارف قرآن اشاره شده است و آن، بخشی است که مخصوص انبیا و اوصیاست و دیگران برای فهم آن معارف نیازمند فراگیری از پیامبر و امام هستند که این نیز ناسازگار با علم عالمان و عامیان به سایر مراتب معارف قرآن نخواهد بود.
نکته در خور توجه این است که مطابق روایات متعدد، ظاهر و باطن قرآن با یکدیگر هماهنگی و همسویی دارند و باطن، مراحل لطیف تر و کامل تر، اما پنهان همان ظاهر است. بنابراین بطونی که در قرآن وجود دارند و با روایات درخور اثباتند، با نوع بطونی که برخی از صوفیه مدعی فهم آن هستند و با رسیدن به آن، خود را از عمل به ظواهر قرآن و شرع بی نیاز می‌دانند، تفاوت دارد. وجود چنان بطونی و آن گونه تاویل‌ها از دیدگاه اهل بیت (ع) مردود است. این نوع تاویل‌های مردود، در این فرهنگنامه تحت عنوان «تفسیر باطنیه» آمده است. البته بعضی نویسندگان علوم قرآنی (مثل صاحب کتاب «الواضح فی علوم القرآن») تفسیر باطنی مجاز و مقبول را تحت عنوان «تفسیر اشاری» آورده و تفسیر باطنی را به نحو مطلق، مترادف تفسیر باطنیه، و از قسم تفسیر غیر جایز و مردود شمرده‌اند.
نیز ر.ک:تفسیر باطنیه، تفسیر اشاری.
منابع
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 5 : صفحه (138-171)
- علوم القرآن : صفحه 327
- الاعجاز البیانی للقرآن : صفحه 393
- الواضح فی علوم القرآن : صفحه 238
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تفسیر باطنی به زیرصفحه تفسیر باطنی/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.