تفسیر باطنیه
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
تفسیر باطنیه : تفسیر با رویکرد تأویلی و باطنی‌گری
'تفسیر باطنیه' تفسیری است که بر اساس مذهب باطنیان مبتنی بر اشتمال قرآن بر ظَهر و بَطن، به تبیین و تفسیر باطن قرآن می‌پردازد. باطنیه با استفاده از آیاتی از قرآن مانند: «فَضُرِبَ بَیْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ»؛ «آنگاه میان آنها دیواری زده میشود که آن را دروازهای است باطنش رحمت است و ظاهرش روی به عذاب دارد» (حدید// 13) ، و نیز روایاتی مانند فرمایش پیامبر اکرم (ص) : '|ما نزلت علی من القرآن آیة الا و لها ظهر و بطن|' معتقدند قرآن ظاهر و باطن دارد، و مراد اصلی، باطن قرآن است نه ظاهرش؛ و با این اعتقاد، تفسیر خویش را به بیان باطن قرآن اختصاص داده‌اند.
تفسیر باطنیه، تفسیری بر اساس ایجاد نوعی مماثله بین دو معنای ظاهری و باطنی است که نه تنها از نظر لغت و عقل ارتباطی میان آنها نیست، بلکه هیچ‌گونه مؤیدی از جانب شرع نیز ندارد؛ برای مثال، اینان در تفسیر خویش، وضو را موالات امام معصوم دانسته، تیمم را تبعیت از شخص مأذون در عصر غیبت، و غسل را تجدید عهد معنا می‌کنند.
از بارزترین نمونه‌های تفسیر باطنیه می‌توان به تفاسیر رمزی مانند تفسیر رمزی حروف مقطعه و تفسیر اسماعیلیه و بهائیه اشاره کرد؛ تا آن‌جا که در برخی از متون علوم قرآنی، تفسیر باطنیه با تفسیر اسماعیلیه مترادف شناخته شده‌اند.
باطنیان که به فرقه سیاسی شبیه‌تر بوده‌اند تا فرقه مذهبی، امامت را پس از امام صادق (ع) حق اسماعیل فرزند بزرگ آن حضرت دانسته، برای کسب قدرت، عقاید خاص مذهبی را بهانه قرار می‌دادند و مخفیانه تبلیغ می‌کردند، و در اندک مدتی دعوت ایشان نمونه کامل خلع شریعت با استناد به تأویل دلخواه در قرآن و سنّت و احکام شد.
باطنیان در فکر مستندی از عقل و نقل برای آرای تفسیری خود نبودند؛ بلکه تفسیر قرآن تابع اراده رهبران آنان بود و در هر زمان برحسب میل خود آن را به گونه‌ای تفسیر می‌کردند.
نیز ر.ک:تفاسیر باطنیه.
منابع
- التفسیر و المفسرون : صفحه 2
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 82
- پژوهشی در سیر تطور تفسیر و روشهای تفسیری : صفحه 94
- التفسیر و المفسرون : صفحه 62
- تاریخ تفسیر : صفحه 123