حسن تخلّص
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
حسن تخلّص : انتقال از یک مطلب به مطلب دیگر، بدون التفات مخاطب به انتقال
از مهم‌ترین و ظریف‌ترین اسلوب‌های بدیعی قرآن «حسن تخلص» است که به آن «تخلص» و «براعت تخلص» نیز می‌گویند و در جایی است که سخنور از کلام آغاز سخن به کلام دیگری منتقل شود که مقصود اصلی او است؛ به‌گونه‌ای که شنونده، متوجه این انتقال نشود، ولی معنای اصلی در ذهن او جای گیرد. این عدم توجه شنونده به انتقال، به دلیل مناسبت و شدت ارتباط میان دو کلام است.
ابن‌ابی‌الاصبع می‌گوید: حسن تخلص در قرآن، با دقت و شناخت وصل و فصل آیات فهمیده می‌شود. برخی از متکلمان، حسن تخلص را یکی از وجوه اعجاز شمرده‌اند.
زرکشی در ~البرهان~ می‌گوید: از بهترین مثال‌های حسن تخلص آیه: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَکَةٍ زَیْتُونِةٍ لَّا شَرْقِیَّةٍ وَلَا غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَی نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاء» (نور// 35) است.
در این آیه، پنج تخلص به کار رفته است:
1. اول «نور» و صفت آن بیان شده و سپس به بیان «زجاجه» و صفت آن تخلص یافته است.
2. پس از ذکر «نور» و «زیت»، به «شجره» تخلص یافته است.
3. پس از «شجره» صفت «زیت» را آورده است.
4. سپس از صفت «زیت» به صفت «نور» و تضاعف آن تخلص یافته است.
5. سرانجام به هدایت الهی تخلص یافته است.
منابع
- التمهید فی علوم القرآن جلد 5 : صفحه 394
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 43
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 373
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 284
- محیط المحیط قاموس مطول للغة العربیة : صفحه 248