ادات امتناع
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
ادات امتناع : ادات بیانگر امتناع جواب شرط به دلیل امتناع شرط
ادات امتناع، اداتی است که به دلیل امتناع شرط، بر امتناع جواب دلالت می‌کند؛ مانند:
1. لو: «لَوْ نَشَاء جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْکُرُونَ»؛ «اگر بخواهیم آن را تلخ میگردانیم پس چرا سپاس نمیدارید» (واقعه// 70) . در اینجا جواب (جعلناه اجاجا) منتفی است؛ چون شرط (نشاء) منتفی است.
و نیز مانند: «... وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ»؛ «و اگر خدا میخواست چنین نمیکردند پس ایشان را با آنچه به دروغ میسازند رها کن» (انعام// 137) . در اینجا نیز جواب منتفی است؛ چون شرط منتفی است.
برای معنای امتناع در «لو» تفصیل‌های فراوانی قائل شده‌اند، که در این زمینه می‌توان به منابع پانوشت مراجعه کرد.
2. لولا: لولا نیز در معنای امتناع به کار رفته است؛ مانند: «... وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَاء وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»؛ «و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هرگز هیچ کس از شما پاک نمیشد ولی (این) خداست که هر کس را بخواهد پاک میگرداند و خدا(ست که) شنوای داناست» (نور// 21).
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 4 : صفحه 376
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 4 : صفحه 363
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه (280-284)