دست گردان خمس
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
دست گردان
دست گردان: گرفتن وجوه شرعی از مالک و بازگرداندن آن به وی.
دست گردان این است که حاکم شرع
) مجتهد جامع شرایط (یا وکیل او و یا فرد مستحق، وجوه شرعی، از قبیل زکات و خمس را از مالک بگیرد و آن را دوباره به وی برگرداند. عنوان یاد شده از عناوین جدید است که در کلمات معاصران در باب زکات و خمس مطرح شده است.
حکم: شارع مقدّس جهت رفع نیاز نیازمندان، برای آنان سهمی معیّن به عنوان زکات، خمس یا غیر آن در اموال اغنیا قرار داده است. از این رو، توسل به حیله برای عدم پرداخت آن و در نتیجه تضییع حقّ نیازمندان جایز نیست.
براین اساس، حاکم شرع نمیتواند مالی را به عنوان زکات یا خمس از مالک بگیرد و سپس آن را به وی ببخشد و با این حیله، ذمّه او را از حقّی که بر عهدهاش آمده فارغ سازد. چنان که فقیرِ مستحق نیز حق ندارد با تبانی قبلی با مالک، آن را این چنین دست گردان کند.
البته فقیر میتواند بدون تبانی، آنچه را از مالک گرفته به عنوان هدیه به او بدهد به شرط آنکه دادن چنین هدیهای در شأن فقیر باشد.
اگر شخص مقداری زیاد از وجوه شرعی بدهکار باشد، ولی در شرایط فعلی نتواند آن را ادا کند، در صورتی که قصد توبه دارد، بنابر قول برخی حاکم شرع میتواند با دست گردان کردن ذمّه او را فارغ سازد؛ هرچند بهتر آن است که با امید به تمکّن مالی او در آینده، پرداخت تمامی آن هنگام تمکّن بر وی شرط شود؛ لیکن برخی، قائل به چنین ولایتی برای حاکم شرع نشده و آن را تنها برای فرد مستحق با وجود داعی عقلایی جایز دانستهاند. 1
به تصریح برخی، کسی که خمس بدهکار است و نمیتواند یکباره آن را بپردازد، میتواند با دست گردان کردن آن با حاکم شرع - در صورت صلاحدید - آن را از وی قرض بگیرد و سپس به تدریج بپردازد.
چگونگی دست گردان: دست گردان خمس دو گونه متصوّر است: یکی، آنکه شخص تمامی مبلغ خمس را به حاکم شرع بپردازد و سپس آن را به قرض بگیرد. دیگر، آنکه مقداری از خمس را که نزدش
موجود است به حاکم بپردازد و حاکم پس از قبول، آن را به وی قرض دهد، و سپس شخص برای بار دوم همان مبلغ را به حاکم بپردازد و حاکم دوباره آن را به وی برگرداند و همین طور تا پرداخت همه مبلغ بدهکاری. در این صورت نیز تمامی مبلغ خمس، به عنوان قرض به ذمّه شخص منتقل میشود و او بدهکار خمس به حاکم میگردد. 2
شرط و فایده دستگردان: دستگردان باید با مجتهد جامع شرایط یا نماینده وی صورت گیرد. فایده دست گردان این است که خمس به ذمّه شخص منتقل میشود و در نتیجه میتواند در اموالی که خمس به آنها تعلّق گرفته تصرف کند و اگر با آنها تجارت کند، سود حاصل، از آنِ او خواهد بود، در حالی که بدون دست گردان، تصرف در آن اموال، حرام و در صورت تجارت، تنها مالک بخشی از سود خواهد شد نه همه آن. 3
احکام: بنابر قول برخی، دینی که از راه دست گردان بر ذمّه شخص میآید از مئونه) ر مئونه (به شمار نمیرود؛ ازاین رو، بدهکار نمیتواند مبلغ بدهی را از سود سال کسر کند و سپس خمس سود باقی مانده را محاسبه نماید؛ بلکه باید ابتدا - بدون در نظر گرفتن دین - خمس سود حاصل را محاسبه کند و آن را بپردازد و سپس از باقی مانده آن، بدهی خویش را بپردازد. 4
1. العروة الوثقی 184 - 183 /4؛ مهذّب الاحکام 2 302 /11. مهذّب الاحکام 301 - 300 /11؛ توضیح المسائل مراجع 31 /2 و 67؛ دلیل تحریر الوسیلة) الخمس (3 223 - 221 /1. مجمع المسائل 4 365 - 364 /1. تحریر الوسیلة 360 /1؛ توضیح المسائل مراجع 67 /2 م 1852.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 613
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه دست گردان خمس به زیرصفحه دست گردان خمس/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==index.php?catid=50