مفهوم حصر و استثنا

توضیح مفهومی

مفهوم حصر و استثنا : اقوال پیرامون دلالت جمله حصر و استثنا بر نفی حکم از غیر محصور و غیر مستثنی

یکی از اقسام مفهوم مخالف، ' مفهوم حصر و استثنا ' بوده و به معنای دلالت التزامی جمله حصر و استثنا بر نفی طبیعی حکم از غیر محصور و غیر مستثنی است؛ برای مثال، در آیه: « انّما ولیّکم الله و رسوله و الذین آمنوا… » (مائده / 55) ولیّ مسلمانان، در خداوند، پیامبر (ص) و امام علی (ع) منحصر شده (مطابق شأن نزول آیه) و از غیر آنها نفی شده است، و یا در مثال ' جاء القوم الاّ زیداً ' طبیعت حکم آمدن از زید نفی شده است.

برخی از علما، مانند ' غزالی '، ' آمدی ' و ' صاحب فصول ' مفهوم حصر را از مفهوم استثنا مستقل دانسته‌اند، ولی اکثر علما معتقدند مفهوم حصر و استثنا یکی است و استثنا از این باب که مفید حصر است مفهوم دارد. به نظر می‌رسد این اختلاف مبتنی بر این مسئله است که از ' حصر ' معنای اعم اراده شود یا اخصّ. توضیح این که: حصر به معنای اخص، همان ' قصر ' در اصطلاح اهل بلاغت، و به معنای ' اختصاص دادن چیزی به چیزی، و نفی آن از چیزهای دیگر ' است (القصر فی الاصطلاح تخصیص شیء بشیء بعبارة مخصوصة) . حصر به این معنا در مقابل استثنا است، اما حصر به معنای اعم شامل قصر و استثنا (که معنای مطابقی آن اخراج است) می‌شود.

ادوات حصر عبارت است از: اِلاّ، اِنّما، بَل و هیئت‌های دلالت کننده بر حصر.

لفظ ' اِلاّ ' در سه معنا کاربرد دارد:

1. صفت به معنای غیر؛ در این کاربرد، به بحث مفهوم وصف ملحق می‌شود که مفهوم داشتن آن مورد اختلاف است؛

2. ' الاّ ' ی استثنائیه، مثل: ' اکرم العلماء الاّ الفاسقین منهم '، که بر انتفای حکم مستثنی منه (اکرام) از مستثنی (علمای فاسق) دلالت می‌کند؛

3. ادات حصر بعد از نفی، مثل: ' لا صلوة الاّ بطهورٍ ' که حقیقت نماز را از نماز بی طهارت نفی می‌کند. این قسم به همان قسم دوم، یعنی ' الاّ ' ی استثنائیه بر می‌گردد.

لفظ ' بل ' گاهی برای دلالت بر این مطلب می‌آید که ماقبل آن به غلط یا از روی غفلت صادر شده است، و گاهی برای تأکید ماقبل، و گاهی نیز برای نفی و ابطال ماقبل می‌آید، که همین کاربرد اخیر مورد بحث و مفید حصر است.

هیئت‌های دلالت کننده بر حصر، متعدّد می‌باشد که در علم بلاغت از آنها به تفصیل بحث شده است، از آن جمله، مقدّم شدن مفعول، مثل: « ایّاک نعبد و ایّاک نستعین »، و مقدم شدن مسندٌ الیه معرَّف به لام جنس، مثل: ' العالم محمد ' می‌باشد.

عدّه‌ای از اصولیون، مفهوم استثنا را مسلّم دانسته‌اند، چنان که در کتاب ' الفصول فی الاصول ' آمده است: « و من المفاهیم مفهوم الاستثناء و انّما و الحصر. اما مفهوم الاستثناء فممّا لا کلام فی ثبوته فی الجملة »

عده‌ای هم مفهوم حصر را مسلّم و آن را از نوع دلالت به منطوق دانسته‌اند نه دلالت به مفهوم، چنان که در کتاب ' اجود التقریرات ' آمده است: « لا یخفی انّ ما کان من ادوات الحصر دالاً علی ثبوت شیء لِشیء و نفیه عن غیره بنفس اللفظ کما هو الحال فی کلمة اِنّما، فهو خارج عن محلّ الکلام و داخل فی الدلالات المنطوقیة » .

برخی نیز مفهوم داشتن حصر را منوط به آن می‌دانند که حصر به حکم بر گردد نه به موضوع، چنان که در کتاب ' فوائد الاصول ' آمده است: « لا یخفی انّ النزاع فیه ایضاً یرجع الی انّ الحصر للحکم او الموضوع… »

ابو حنیفه منکر مفهوم حصر بوده و به حدیث « لا صلوة اِلاّ بطهورٍ » استشهاد کرده است که اگر دلالت بر انحصار کند معنایش این است که با تحقق طهور، نماز تحقق پیدا می‌کند، در حالی که در خیلی از موارد با تحقق طهور هم نماز تحقق پیدا نمی‌کند، مثل جایی که طهارت باشد ولی یکی از اجزای نماز نباشد. قائلین به مفهوم حصر به این اشکال پاسخ داده‌اند.

منابع

1. اصول الفقه جلد 1 : صفحه 127
2. التنقیح فی شرح العروة الوثقی : صفحه 438
3. اصطلاحات الاصول : صفحه 251
4. مبادی فقه و اصول : صفحه 247
5. تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 117
6. المعجم الاصولی : صفحه 878
7. فرهنگ نامه اصول فقه

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «مفهوم حصر و استثنا» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

مفهوم استثنا، مفهوم نفی و اثبات

اعم

مفهوم مخالف ( اصول فقه )

وابسته

ادوات حصر و استثنا، استثنا، حصر ( اصول فقه )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه مفهوم حصر و استثنا به زیرصفحه مفهوم حصر و استثنا/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اجود التقریرات جلد 1 : صفحه 438، 439
• اصطلاحات الاصول : صفحه 251
• اصول الفقه جلد 1 : صفحه 127، 128
• اصول الفقه : صفحه 151
• الاحکام فی اصول الأحکام جلد 2 : صفحه 68، 92، 93، 94
• التنقیح فی شرح العروة الوثقی : صفحه 438
• الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : صفحه 478، 480
• الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة : صفحه 154
• الفوائد الحائریة : صفحه 183
• المحصول فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 421، 422، 424، 427
• المحکم فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 603، 607، 611، 616، 618
• المعجم الاصولی : صفحه 878
• انوار الاصول جلد 2 : صفحه 70، 71، 72، 75، 76، 77
• بحوث فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 213، 214، 215
• تسدید الاصول جلد 1 : صفحه 493
• تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 117، 457
• حقایق الاصول جلد 1 : صفحه 476، 477، 478
• دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 124، 125
• شرح اصول فقه جلد 1 : صفحه 271
• علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 163
• فوائد الاصول جلد 1 : صفحه 505
• فوائد الاصول جلد 2 : صفحه 505، 506، 509
• کفایة الاصول : صفحه 247، 248
• مبادی فقه و اصول : صفحه 247
• محاضرات فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 140
• مقالات الاصول جلد 1 : صفحه 421
• منتقی الاصول جلد 3 : صفحه 287، 288، 289
• نهایة الاصول : صفحه 312
• نهایة الافکار جلد 1 : صفحه 501، 502