آیه حصر (علوم قرآنی )

توضیح مفهومی

آیه حصر ( علوم قرآنی ) : آیه 145سوره انعام، در باره بخشی از حیوانات حرام

به آیه 145سوره انعام «آیه حصر» اطلاق می‌شود: «قُلْ لا أَجِدُ فِی ما أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی‏ طاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛ «بگو در آنچه بر من وحی شده، هیچ حرامی بر کسی که غذایی می‏خورد نمی‏یابم بجز اینکه مردار باشد یا خونی که (از بدن حیوان) بیرون ریخته یا گوشت خوک که اینها همه پلیدند، یا حیوانی که در طریق گناه به هنگام سر بریدن، نام غیر خدا (نام بتها) بر آنها برده شده است، اما کسانی که ناچار شوند بدون اینکه بخاطر لذت باشد و یا زیاده از حد بخورند (گناهی بر آنها نیست) پروردگار تو آمرزنده مهربان است».

برای روشن ساختن محرمات الهی از بدعتهایی که مشرکان در آئین حق گذاشته بودند، غذاهای حرام را در چهار مورد منحصر می‌کند:

گوشت حیوان مردار؛ خونی که از بدن حیوان بیرون می‏ریزد (نه خونهایی که پس از بریدن رگهای حیوان و خارج شدن مقدار زیادی از خون در لابلای رگهای موئین در وسط گوشتها باقی می‏ماند) ؛ گوشت خوک؛ و حیواناتی که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آنها برده شده است.

در مورد چهارم، به جای ذکر کلمه حیوان، کلمه 'فسق' آمده که به معنی خارج شدن از راه و رسم بندگی و اطاعت فرمان خدا است، و لذا به هر گونه گناه فسق گفته می‏شود، اما ذکر این کلمه در برابر رجس که در مورد سه موضوع حرام سابق گذشت، ممکن است اشاره به این باشد که گوشتهای حرام، اصولا بر دو دسته است، گوشتهایی که تحریم آنها به خاطر پلیدی و تنفر طبع و زیانهای جسمانی می‏باشد، و به آن رجس اطلاق می‏گردد، و گوشتهایی که نه پلید است و نه از نظر بهداشتی زیان‏آور، اما از نظر اخلاقی و معنوی نشانه بیگانگی از خدا و دوری از مکتب توحید است، و به همین دلیل نیز تحریم شده است.

در اینجا یک سؤال پیش می‏آید که چگونه تمام محرمات الهی در زمینه غذاها منحصر به چهار چیز شمرده شده است، با اینکه می‏دانیم غذاهای حرام منحصر به اینها نیست، گوشت حیوانات درنده و گوشت حیوانات دریایی (جز ماهی فلس‏دار) و مانند آنها همگی حرام هستند در حالی که در آیه هیچ نامی از آنها به میان نیامده و محرمات منحصر به چهار چیز شمرده شده است؟

بعضی در پاسخ این سؤال گفته‏اند که به هنگام نزول این آیات در مکه، هنوز حکم تحریم سایر غذاهای حرام نازل نشده بود، ولی این جواب صحیح به نظر نمی‏رسد، گواه این سخن آنکه عین همین تعبیر یا شبیه آن در بعضی از سوره‏های مدنی نیز دیده می‏شود، مانند آیه 173 سوره بقره.

ظاهر این است که این آیه، تنها نظر به نفی احکام خرافی مشرکان دارد و به اصطلاح، 'حصر اضافی' است، و به تعبیر دیگر آیه می‏گوید: محرمات الهی اینها هستند نه آنچه شما به هم بافته‏اید. برای روشن شدن این سخن بد نیست مثالی بزنیم، کسی از ما سؤال می‏کند آیا حسن و حسین، هر دو آمدند، ما در جواب می‏گوئیم نه فقط حسن آمد، در اینجا منظورمان این است که آمدن نفر دوم، یعنی حسین را نفی کنیم، اما هیچ مانعی ندارد کسان دیگری که اصلا مورد بحث ما نبوده‏اند آمده باشند، چنین حصری را حصر اضافی (یا نسبی) می‏گویند.

منابع

1. تفسیر نمونه جلد 6 : صفحه 12
2. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 4 : صفحه 584
3. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 50

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «آیه حصر ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

آیه 196 بقره

اعم

آیات الاحکام ( علوم قرآنی )، اسامی آیات

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه حصر (علوم قرآنی ) به زیرصفحه آیه حصر (علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اسباب النزول : صفحه 35
• الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 50
• تفسیر نمونه جلد 6 : صفحه 12
• لباب النقول فی اسباب النزول : صفحه 27
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 4 : صفحه 584